15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Методология
Мантиқ
Гносеология
Онтология
МЕТАФИЗИКА

---

14
ЭСКИ МЕТАФИЗИКА
XVII
—XIX acp фалсафаси ва
фанида айниқса камол топ-
ди (метафизик материализм, 
натурфалсафа, фалсафа 
тарихи ва ҳ.к.) Метафизика-
нинг бу шаклига xoc хусу-
сият умумий ўзаро алоқа-
дорлик ва тараққиѐтни 
инкор қилиш, оламга бир
бутун тизимли ѐндашув-
нинг йўқлиги, тафаккурнинг
иккиланувчанлиги, уму-
мий дунѐвий алоқадорлик-
нинг тугаганлигига 
ишонишдир.
Эски метафизик тафаккур
услуби шаклланишининг объектив
асослари бутуннинг алоҳида 
элементлари хусусийликни, ало-
ҳида томонлар (фикран) нима
учун бир бутунликдан айри ҳолда
бўлиши ва бир-бири билан боғлиқ
бўлмаган ҳолда ривож-ланишини
тушунтириш заруриятидир. Бу усул 
кундалик турмушда, ақл даражасида,
предмет тараққиѐтидаги алоқа му-
носабатларда зарур ва тўғридир. 
Шунинг учун метафизиканинг бу 
шакли предметлардаги барқарор
ликни, улардаги ўзгаришлар
ни тизимли ўрганиш, тараққиѐт
нинг манбалари ва механизм
ларини аниқлаш билан боғлиқ. 

---

15
ЯНГИ МЕТАФИЗИКА
Ҳеч қандай янги-
ликларсиз айлана 
Доирасидаги
абадий ҳаракат
кўринишида;
моҳиятидан зид-
дият келиб чи-
қувчи ҳаракат 
сифатида;
Буни қуйидаги 
йўналишларда
тушуниш
мумкин:
Энг умумий, аба-
дий ўсиш, ўзга-
риш ѐки аксинча
кичрайиш (текис
эволюционизм) 
тарзида;
худди сифат 
Ўзгаришлари
каби сакраш-
лар занжири
(катастрофизм) 
шаклида;
такрорлаш си-
фатида қатъий 
линияли йўналишга 
эга бўлган доимий 
жараѐн (тўғри чизиқ-
ли ривожланиш) 
ҳолатида;
прогресс сифатида,
яъни оддийдан мурак
кабга, пастдан юқорига
интилиш тарзида.Тара-
ққиѐтнинг ўзаро алоқадор-
лик ва таъсирнинг бошқа
аралаш изоҳлари ҳам 
бўлиши мумкин.

---

16
Софистика
Софистика фалсафий методлар жумласидан бўлиб, қадимги Юнонистонда мил. ав. V
ва IV асрнинг биринчи ярмида ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтда хусусий бир йўналиш сифати-
да пайдо бўлган. Софистика намояндалари Пратагор, Горгий, Гиппий, Антифонт ва 
бошқалардир. Софистиканинг пайдо бўлиши антик Юнонистонда иқтисодий тараққиѐт
га бўлган эҳтиѐж билан боғлиқ. Бу оила уруғ анъаналаридаги турғунликни бартараф қи-
лиш, янги ижтимоий-сиѐсий ўзгаришларга эҳтиѐж даври эди. Софистиканинг инқирози 
эрамиздан аввал IV acp ўрталарида бошланди. Эрамизнинг II асрида классик юнон со-
фистларининг ғоя ва услубларини қайта ишлашга интилувчи янги оқим пайдо бўлди.
Софистика мавжуд назария ва маълумотларни сақлашга интилади. У янги фикр эски
фикрнинг бир қисми эканлигини асослашга ѐки мантиқ қонунини тузиб, мавжуд билим-
лар тизимини барча зиддиятлардан тозалашга ҳаракат қилади. Софистика мавжуд би-
лимлар тизимидан зиддиятларни сиқиб чиқаради, бу билан эски ва янги билимларни
муросага келтиради. Софистика инсон билими доирасида чексиз релятивизмни улуғ-
лайди. Предмет ҳақида ҳар нарса дейиш мумкин. Қандай мақсад кўзланмасин, сўзлар
ифодасида ҳеч қандай чегара йўқ (масалан, асал — ширин; асал — аччиқ; қўрғон —
айланасимон, қўрғон — тўртбурчак ва ҳ.к.) шунга кўра софист — моҳир уста, сўзамол
донишманд маъноларини англатади.

---

17