15-mavzu. Friksion uzatmalar va variatorlar. Umumiy ma’lumotlar. Uzatmada ishlatiladigan materiallar va dumalash jism­lari ishchi yuzalarining shikastlanish turlari. Friksion uzatmalarni hisoblash. KONUSSIMON Friksion uzatmalarni hisoblash

Konussimon friksion uzatmalarni hisoblash
Konussimon friksion uzatmalarda (16.1-rasm, b) vallarning o‘qlari o‘zaro kesishadi. O‘qlar orasidagi burchak aksariyat hollarda bo‘ladi va yetakchi hamda yetaklanuvchi konussimon g‘ildiraklarning konus burchaklari yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya`ni .
Uzatishlar nisbati
. (16.13)
bo‘lishi tavsiya etiladi.
O‘rtacha konus masofa
(16.14)
Konus masofa
(16.15)
Yetakchi va yetaklanuvchi g‘ildirakning diametrlari
; (16.16)
G‘ildiraklarning eni ifodasi orqali aniqlanadi, bunda g‘ildirak eni koeffitsienti deb qabul qilinadi.
Uzatmaning ishchanlik qobilyati shartidan ( ) va (16.1) formuladan g‘ildiraklarni siquvchi kuch
, (16.17)
bu yerda tishlashish koeffitsienti .
G‘ildarak o‘qlari bo‘ylab yo‘nalgan siquvchi kuchlar: va .
16.3-rasmdagi kuch uchburchagidan yetakchi va yetaklanuvchi g‘ildiraklardagi o‘q bo‘ylab yo‘nalgan kuchlar va , jumladan radial kuchlar va bo‘ladi.
Konusimon friksion uzatmalar kontakt mustahkamlikka huddi silindrsimon friksion uzatmalar kabi hisoblanadi. Loyihaviy hisoblash­da o‘rtacha konuslik masofa aniqlanadi:


. (16.18)

16.3-rasm. Konussimon friksion uzatmalardagi kuchlar

Tekshiruv hisobida quyidagi shartning bajarilishi tekshiriladi:

. (16.19)

G‘ildiraklari Guk qonuniga bo‘ysunmaydigan materiallardan tayyor­langan friksion uzatmalar uchun loyihaviy hisoblash

va tekshiruv hisobi


(16.20)

formuladan foydalangan holda amalga oshiriladi.

Variatorlar to‘risida qisqacha ma’lumotlar
Yuqorida qayd etganimizdek, variatorlar o‘zgaruvchan uzatishlar nisbatiga ega bo‘lgan friksion uzatmalardir. Friksion variatorlar konstruktiv jihatdan turli-tuman bo‘lib (16.4-rasm), sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari friksion variatorlar oraliq zvenosiz (16.4-rasm- a,b,v,e) hamda oraliq zvenoli (16.4-rasm–g,d,j,z,i) turkumlarga ajra­tiladi. Friksion variatorlardan nafaqat yetaklanuvchi valning (g‘ildirak­ning) burchak tezligini pog‘onasiz ravon o‘zgartirish, balki teskari tomonga aylantirish (reverslash) uchun ham foydalaniladi.
16.2-rasmda keltirilgan friksion pesh uzatma (variatorlarda) o‘zgar­mas burchak tezlik yoki aylanishlar takroriyligi da g‘ildirak 2 o‘z holatini dan ga o‘zgartirganda, yetaklanuvchi g‘ildirak 1 ning burchak tezligi yoki aylanishlar takroriyligi ham dan gacha kamayadi.
Variatorlarning kinematik tafsifi sifatida boshqarish darajasi (diapazoni) degan tushincha kiritilgan bo‘lib, yetaklanuvchi g‘ildirak maksimal burchak tezligi (aylanishlar takroriyligi) ning minimal burchak tezligi (aylanishlar takroriyligi) ga nisbati tarzida aniqlanadi:


. (16.21)

Oddiy variatorlarda boshqarish darajasi D , ikkilangan (juftlangan) variatorlarda , ko‘pincha bo‘lishi tavsiya etiladi. Bosh­qarish darajasi ortishi bilan foydali ish koeffitsienti va uzatma yetak­lanuvchi valining kichik burchak tezligida bera olishi mumkin bo‘lgan quvvati keskin kamayadi.

16.4-rasm Variatorlarning turlari:
a) pesh; b) konussimon; v), g), d) sharli; e) ko‘p diskli;
j) , z) torli; i) ponasimon tasmali