15-mavzu. Qobiliyat va iqtidor reja: Qobiliyatlar haqida tushuncha

2. 
"Fikrlovchi 
tip" 
uchun 
mavhumlarning, 
mantiqiy 
tizimlarning, 
nazariy 
mulohazalarning, metodologik muammolarning ustunligi muvofiqdir. 
Badiiy tipning mavjudligi aqliy faoliyatning zaifligi yoki aqlning yengilmasligini 
bildirmaydi, lekin bu o`rinda gap psixika obrazli jabhalarini fikrlovchi tomonlari ustidan 
nisbatan ustuvorligi haqida beradi. Biroq shuni ta`kidlash joizki, shaxsning ikkinchi signallar 
tizimidan ustunlik qiladi va bu ustuvorlik mutloqlik xususiyatiga egadir. Ma`lumki, insonlarning 
hayot va faoliyatlarida til bilan tafakkurning o`rni hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, shaxs 
tomonidan borliqning aks ettirish jarayoni so`zlar, fikrlov vositasida ro`yobga chiqariladi.
Qobiliyatning tug`maligini inkor qilish absolyut tabiatga ega emas. Psixologiyada 
qobiliyatning tug`ma ekanligini tan olinmas ekan, bu bilan miyaning tuzilishi bilan bog`liq 
bo`lgan differensial xususiyatlarning tug`maligini inkor qilmaydi. Qobiliyat taraqqiyotining 
dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo`ladigan miya tuzilishining sezgi a`zolariga va 
funksional xususiyatlariga layoqat deb ataladi. Layoqat ko`p qirralidir. Shaxs tomonidan 
qo`yilgan talablarning tabiatiga bog`liq ravishda aynan bir xil layoqatlar asosida har xil 
qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.
F.A.Gallning fikricha, odamning hamma qobiliyatlari "aql" va "qobiliyat" sifatlari miya 
yarim sharlarida o`zining maxsus qat`iy markazlariga ega, ya`ni bu sifatlarning taraqqiyot 
darajasi miya tegishli qismlarining miqdoriga to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir. Shuning uchun 
odamning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi do`mboqchalarni shunchaki paypaslab 
ko`rish orqali go`yo odamning qobiliyatlarini aniqlasa bo`ladi. Layoqatning miya miqdori, 
massasi va og`irligiga bog`liqligi haqidagi faraz ham bekor qilingan. Katta yoshdagi odam 
miyasining o`rtacha og`irligi 1400 grammga yaqin bo`ladi. U.S. Turgenev miyasining og`irligi 
2001 gramm, D.G Bayronniki 1800 grammni, mashhur ximik Yu.Libixniki 1360 grammni, 
yozuvchi Afransniki 1017 gramni tashkil qilgan. Eng katta miya aqliy jihatdan nuqsoni bor 
odamga taalluqli ekanligi aniqlangan. 
1675 yilda F.Galtonning "Talantning irsiyatga bog`liqligi qonunlari va oqibatlari" degan 
kitobi nashr etildi. Bunda muallif bir necha yuzlab mashhur kishilarning qarindoshlik aloqalarini 
o`rganib, talant ota-onadan irsiyat yo`li orqali o`tadi degan xulosaga kelgan. Biroq Galtonning 
xulosalari ilmiy jihatdan asoslanmagan edi. Baxlar oilasida musiqaga bo`lgan talant dastavval 
1550 yilda ma`lum bo`lgan. Bu talant 1800 yillarda yashagan qandaydir Regina Susanadan so`ng 

---

tamom bo`lgan. Umuman Baxlar oilasida 57 dan ko`p musiqachi bo`lgan. Ularning 20 tasi 
mashhur bo`lgan.
Bend degan skripkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bo`lgan. Goydon oilasida 2 ta 
mashhur musiqachi bo`lgan. Ko`pchilik qollarda mashhur odamlarning nasl-nasablarini 
o`rganish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan naslga o`tishidan, ya`ni 
hobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi ma`lum bo`ladi.
XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo`lgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi 
a`zolari bilan bog`lovchi faraz mahsuldor bo`lib hisoblanadi. Miya hujayralarini tadqiq etish 
iste`dodli nerv hujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash 
mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari 
hamda oliy nerv faoliyatining tiplari o`rtasida bog`liqlik mavjudligi to`g`risida faraz ham 
haqiqatga yaqindir. 
Rus psixologi B.M.Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining 
xislatlari ta`siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo 
bo`lishini ani?lashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining alohida sezgirligi ma`lum qobiliyat 
nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Qobiliyatning tabiiy sharti, layoqati nerv tizimining tuzilishi va funksiyalarining 
hususiyatlari tarkibida ekanligi haqidagi barcha morfologik va funksionallik sifatlar singari 
umumgenetika qonunlariga bo`ysunish farazining haqqoniyligini dalillaydi. F.Galtonning irsiyat 
qonunlari to`g`risidagi g`oya qobiliyatning tabiiy shartlangan xususiyatlari tavsifini ochib bera 
olmaydi. Chunki unda dalilga muhtoj juda ko`p o`rinlar mavjuddir. Shuning uchun qobiliyat 
tabiatini biologik irsiyatdan emas, balki turmush muhitining nasldan naslga o`tishidan qidirish 
maqsadga muvofiqdir, agarda insonning taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy qonunlar bilan boshqarilishi 
tan olinar ekan, qobiliyatning taraqqiyoti biologik irsiyat qonunlarga bo`ysunishi mumkin emas.
Yuqoridagi mulohazalarga asoslangan holda xulosa qilish mumkinki, qobiliyat va 
layoqatlar tabiiy zaminga bog`liq bo`lsa-da, lekin ular faqat tabiatning in`omi emas, balki 
insoniyat tarixiy taraqqiyotining bebaho maqsulidir. Huddi shu bois qobiliyatlarning namoyon 
bo`lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish davomida ijtimoiy shartlangan 
bilimlar va ko`nikmalarni tarkib toptirishning yaqqol usullariga bevosita bog`liqdir. Shuning 
uchun qobiliyatlar taraqqiyotining uzluksiz ta`lim tizimiga bog`liq ekanligini ta`kidlab o`tish 
muhim ahamiyatga ega.