15-tema. Jumısshı kushi bazarı. Jumisshi kúshi hám oniń bántliligi

15-tema.Jumısshı kushi bazarı.Jumisshi kúshi hám oniń bántliligi
1.Jumi’s ku’shinin’ social-ekonomikali’q mazmuni’
2.Jumi’s ku’shi ba’ntliligi ha’m oni’n’ da’rejesi.
3.Jumi’s ku’shi bazari’. O’zbekistanda jumi’s ku’shi bazari’n qa’liplestiriw ha’m ta’rtipke sali’w.


Jumi’s ku’shi – insanni’n’ fizikali’q ha’m ruwxi’y qa’biletlerinin’ ji’yi’ndi’si’ esaplani’p, ol bazar sistemasi’nda tovarg’a aylanadi’ ha’m ol bazar arqali’ o’ndiriske kirip keledi. Jumi’s islew qa’bileti ha’mmede bola bermegenli sebepli, uli’wma xali’qti’n’ qurami’nan miynet resurslari’ aji’rati’p ali’nadi’, bul miynet resurslari’na miynet etiw jasi’ndag’i’ adamlar kiredi ha’m olar ma’mlekettin’ miynet potenciali’n payda etedi.
Miynet resurslari’ni’n’ o’siwi xali’qti’n’ social-demografiyali’q du’zilisine baylani’sli’. Xali’q tez ko’beygen jerde, miynet resurslari’ tez o’sedi. Mi’sali’, O’zbekistanda 2007-2011-ji’llar dawami’nda xali’q sani’ 7,5 % ke, miynet resurslari’ni’n’ sani’ bolsa 13,7 % ke o’sip, 2011-ji’lda miynet resurslar uli’wma xali’q sani’ni’n’ (29 123 300 adamnan) 59,4 % (17 309 800 adam) tin quradi’. Respublikami’zda miynet resurslari’ni’n’ ji’lli’q ortasha o’siw pa’ti 2,6 % ke tuwri’ kelmekte. Miynet resurslari’ni’n’ 98,5-99 % miynet etiw jasi’ndag’i’ miynetke qa’biletli xali’qti’ quraydi’ (ekonomikali’q aktiv bo’legi), al kalg’an 1-1,5 % i o’spirimler, pensionerlerden ibarat.
Miynet resurslari’ mug’darli’ ha’m sapa o’lshemge iye. Oni’n’ mug’darli’ o’lshemi miynetke jaramli’ xali’q sani’n an’laca, sapa o’lshemi islewshilerdin’ bilim da’rejesi, ka’siplik shebeligi, ta’jiriybesinen ibarat.
Miynet resurslari’ni’n’ bir bo’legi jumi’s penen ba’nt bolsa, ekinshi bo’legi jumi’ssi’zlardi’ payda etedi.
Ba’ntlilik - miynet etiw qa’biletine iye bolg’an ha’m miynet etiwdi qa’lewshilerdin’ jumi’sqa jaylasti’ri’li’p paydali’ miynet penen shug’i’llani’wi’n an’latadi’. Mug’dari’ boyi’nsha toli’q ha’m toli’q emes ba’ntlilikler bar. Toli’q ba’ntlilik belgilengen jumi’s ku’ni, ha’ptesi yamasa jumi’s ayi’ dawami’nda barli’q waqi’tta jumi’s penen ba’nt boli’wdi’ an’latadi’. Eger jumi’s ku’ni 8 saat, jumi’s ha’ptesi 5 ku’n bolsa, 1 ayda 22 jumi’s ku’ni bolsa, ja’mi 176 saat (8*22) jumi’s islep sog’an sa’ykes haqi’ alsa, bul toli’q ba’ntlilik boladi’, al ku’nige 5 saat, ha’ptesine 4 ku’n, bir ayda 80 saat islese, toli’q emes ba’ntlilikti keltirip shi’g’aradi’.
Jumi’sqa qa’biletli ha’m jumi’s islewdi qa’lewshilerdin’ qanshasi’ni’n’ a’melde jumi’s islep ati’rg’anli’g’i’ ba’ntlilik da’rejesin bildiredi ha’m ol to’mendegishe ani’qlanadi’:
N –islewshiler sani’
Bd = ------- * 100 %
M_r – miynet resurslari’ni’n’ sani’


Eger ma’mlekette miynet resurslari’ni’n’ sani’ 29 mln., islewshiler sani’ 27 mln. adamdi’ qurasa, onda ba’ntlilik da’rejesi (27\29)*100 % = 93,1 % ti quraydi’.
Ba’ntlilik da’rejesi jumi’s ku’shinin’ qansha bo’legin bazar talap etkenligin bildiredi. Bul ma’mlekettin’ ekonomikali’q potenciali’na ha’m ekonomikani’n’ jag’dayi’na baylani’sli’ boladi’. Ekonomikali’q jaqtan rawajlang’an ma’mleketler ushi’n miynetke qa’biletli xali’qti’n’ 94 % inin’ ba’nt boli’wi’ ba’ntliliktin’ ta’biyiy shegarasi’ dep qabi’l etilgen.
Miynet bazari’ndag’i’ talap ha’m usi’ni’s ten’salmaqlasqan jag’dayda toli’q ba’ntlilik ju’zege keledi ha’m ol ba’ntliliktin’ ta’biyiy shegarada boli’wi’n bildiredi. Biraq bul ten’salmaqli’li’q ma’n’gi emes, ol buzi’li’p ha’m qayta tiklenip te turadi’. Sonli’qtan ba’ntlilik jumi’ssi’zli’qti’n’ bar ekenligin bazar ekonomikasi’n xarakterlewshi ta’biyiy jag’day. Bu’gingi ku’nde ma’mleketimizde xali’qti’ jumi’s penen ta’miyinlew boyi’nsha a’melge asi’ri’li’p ati’rg’an strukturali’q o’zgerisler to’mendegilerden ibarat:

1. 
   Xali’qti’n’ jumi’s penen ba’ntliligi strukturali’q du’zilisin jetilistiriw ha’mde jumi’ssi’z xali’qti’ jan’a, miynet bazari’nda ba’sekige shi’damli’ ka’sip-o’nerge u’yretiw.
   
2. 
   O’ndiristi modernizaciyalaw, texnik ha’m texnologiyali’q jaqtan qayta u’skenelew, a’sirese strukturali’q o’zgertiw ha’m diversifikaciya ma’selelerine itibardi’ ku’sheytiw. Bul jan’a jumi’s ori’nlari’n jarati’w menen bir qatarda ishki ha’m si’rtki’ tuti’ni’wg’a mo’lsherlengen jan’a o’nimler islep shi’g’ari’w ha’m xi’zmetler ko’rsetiwdi de na’zerde tutadi’. Jumi’s penen ba’ntlilikke ko’meklesiwshi oraylardi’n’ xi’zmetin jetilistiriw, bunda en’ da’slep usi’ oraylardi’n’ strukturasi’n optimallasti’ri’w, global krizis sharayati’nda basli’ ilajlardi’ belgilep ali’w, social-ekonomikali’q rawajlani’w wazi’ypalari’nan kelip shi’qqan halda, xali’qti’ jumi’s penen ta’miyinlew ushi’n aji’rati’li’p ati’rg’an finansli’q qarji’lardi’ maqsetke muwapi’q bo’listiriw ilajlari’n a’melge asi’ri’wdi’ talap etedi.