16-multidisciplinary online distance conference on "scientific and practical research in uzbekistan" part-14

3
Июнь
17
ABADIYATGA MUHRLANGAN UMR: MUSTAFO CHO‘QAYNING SIYOSIY HAYOT 
MAYDONIDAGI O‘RNI
Axatov Sunnatjon Axtam og‘li
BuxDU (Tarix yo‘nalishlar va mamlakatlar bo‘yicha) 
mutaxasisligi 1-bosqich magistranti.
Ilmiy rahbar: Dots. K.J.Raxmonov
Tel [phone]
Annotatsiya: Mazkur.maqolada Turkiston.mustaqilligi.uchun.kurashchi,.Turkiston.hukumatinig.
bosh.vaziri,.keyinchalik.muxojirlikka.mahkum.etilgan.Mustafo.Cho‘qayning.hayot.yo‘li.hamda.
ijtimoiy-siyosiy.faoliyati.haqida.fikr.yuritiladi.
Kalit so‘zlar: Mustafo.Cho‘qay,.1937.yildan.keyin,.Oqmachit.shahri,.Cho‘qaybey.To‘rg‘ay.
Dodho.o‘g‘li,.kotib.
Mustafo.Cho‘qay.faqat.turkistonlik.muhojirlar.o‘rtasidagina.emas,.balki.G‘arbdagi,.ayniqsa,.
Olmoniya.va.Turkiyadagi.sharqshunos.olimlar.dunyosida.katta.obro‘.qozongan,.yuksak.nufuzga.
ega.bo‘lgan.bir.zotdir..Alloma.bu.e’tiborga.bir.vaqtlar.Turkiston.muxtoriyatining.boshida.turgani.
uchungina. emas,. ikkinchi. jahon. urushi. chog‘larida. turkistonlik. yurtdoshlaridan. ancha-muncha.
odamni.o‘lim.changalidan.tortib.olib,.asrab.qolgani.uchungina.emas,.balki.Turkiston.mustaqilligi.
yo‘lidagi.fidokorona.faoliyati.tufayli,.ko‘pgina.teran.va.xolisona.ilmiy.asarlari.tufayli.erishgan..
Chet.ellarda.uni.«turklarning.buyuk.milliy.otchisi.va.yurtsevarlaridan.biri».deb.e’zozlaydilar.
Mustafo.Cho‘qayning.nomi.20-yillarda.ko‘p.tilga.olinardi..Ammo.har.xil.qurultoy,.mafkuraviy.
anjumanlarda,. inqilobiy. mavzularda. yozilgan. risola. va. kitoblarda. u. ashaddiy. xalq. dushmani,.
milliy. burjua. mafkurasining. yetakchi. namoyandasi,. sovet. hokimiyatiga. qarshi. kurashgan,.
bosmachilik. harakatini. uyushtirgan. bir. kimsa. sifatida. ta’riflanadi.. 30-yillarning. o‘rtalarida.
ham.turli.munosabatlar.bilan.Mustafo.Cho‘qay.tez-tez.tilga.tushib.turdi..Jumladan,.1930.yilda.
O‘zbekiston. SSR. Oliy. sudining. sobiq. raisi. Sa’dulla. Qosimov. ustidan. bo‘lgan. sud. jarayonida.
davlat. qoralovchisi. R.Katanyanning. ayblov. nutqida. yoki. O‘zbekiston. Kompartiyasi. Markaziy.
Komitetining. birinchi. kotibi. Akmal. Ikromov. so‘zlagan. ma’ruzalar. yoxud. nutqlarda. shunday.
bo‘lgan..Biroq.1937.yildan.keyin.xuddi.birov.buyruq.berganday,.Mustafo.Cho‘qay.nomi.matbuot.
sahifasidan.butunlay.o‘chib.ketadi,.go‘yo.bu.odam,.umuman,.hech.qachon.yashab.o‘tmagandek,.
uning.to‘g‘risida.lom-mim.deyilmaydi..Faqat.1985.yildan.keyingina.olim.haqidagi.gaplar.yana.
tiklandi,.biroq.bu.gal.yangi.asosda,.yangicha.munosabat.bilan.tiklandi;.ba’zi.asarlari.matbuotda.
e’lon.qilina.boshlandi.
Mustafo.Cho‘qay.haqida.bizning.tarixiy.sahifalarimizga.ma’lumotlar.kam.uchraydi,.Mustafo.
Cho‘qay. 1890-yilning. 17-yanvarida. Oqmachit. shahrida. tug‘ilgan.. Otasi. Cho‘qaybey. To‘rg‘ay.
Dodho. o‘g‘li. (1811—1918). o‘z. davrining. ko‘zga. ko‘ringan. arboblaridan. bo‘lgan.. U. o‘g‘lini.
ilmli,.ma’rifatli.qilib.tarbiyalash.yo‘lida.qo‘lidan.kelgan.ishni.ayamagan..Mustafo.boshlang‘ich.
ma’lumotni.Oqmatchitda.ona.tilida.eski.maktabda.oladi..O‘g‘lidagi.iqtidorni.va.ilmga.havasni.
payqagan.ota.eski.maktab.ta’limi.bilan.cheklanish.mumkin.emasligini.yaxshi.tushunadi.va.uni.
Toshkentga. yuboradi.. Bu. erda. Mustafo. gimnaziyada. rus. tilida. tahsil. ko‘radi.. Uni. a’lo. bahoda.
bitirgach,.Peterburgga.yo‘l.oladi..Mustafo.Peterburg.dorilfununining.huquq.kulliyotini.ham.zo‘r.
muvaffaqiyat. bilan. tugatadi.. Dorilfununda. o‘qir. ekan,. Mustafo. faqat. huquqshunosliq. ilmlariga.
qiziqish. bilan. kifoyalanmay,. ayni. choqda,. til. o‘rganish. bobida. ham. favqulodda. iqtidor. egasi.
ekanini. namoyish. etadi.. Mustafo. Cho‘qay. ham. bevosita. siyosiy. faoliyat. maydoniga. kirib.
qoladi..Tabiiyki,.yosh.Mustafoni.hammadan.avval.ona.yurt.taqdiri.qiziqtirar.edi..U.Turkistonni.
mustamlaka.kishanlaridan.xalos.ko‘rishni.istar,.o‘lka.xalqlari.o‘z.taqdiriga.o‘zi.xo‘jayin.bo‘lgan.
holda.taraqqiyot.yo‘liga.chiqib,.boshqa.ilg‘or.mamlakatlar.qatoridan.o‘rin.olishini.xohlardi.
Mustafo.Cho‘qay.hayot.faoliyati.davomida.quyidagi.lavozimlarda.faoliyat.ko‘rsatadi,.jumladan:.
Rossiya.4-Davlat.dumasining.musulmonlar.fraksiyasida.Turkiston.ishlari.bo‘yicha.kotib.bo‘lib.
ishladi. (1917-yil. fevraligacha).. Keyinchalik. Muvaqqat. hukumat. bosh. vaziri. A.F.Kerenskiy.

---

135