16-multidisciplinary online distance conference on "scientific and practical research in uzbekistan" part-14

3
Июнь
17
BUXORO AMIRLIGINING HARBIY, IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTIDAGI 1834-YILGI 
MANZARALAR (OLIM VA JOSUS P.I.DEMEZON ESDALIKLARI ASOSIDA)
Nasilloyev Sunnat Shavkat o‘g‘li 
Buxoro davlat universiteti “Tarix va madaniy me’ros” fakulteti
1-bosqich magistratura talabasi
Anotasiya: Maqolada. XIX. asr. Buxoro. amirligi. va. shu. jumladan. butun. Turkiston. xalqlari.
uchun.bo‘lgan.ijtimoiy.-iqtisodiy,.siyosiy,.madaniy.o‘zgarishlar.davri.haqida.mukammal.to‘xtalib.
o‘tilgan..Bu.davrdagi.jarayonlar.o‘z-o‘zidan.sodir.bo‘lmaganligi,.amirlik.xonliklar.hayotida.tashqi.
diplomatiyaning. hamda. harbiy. salohiyatini. o‘rganishga. e’tibor. qaratilgan.. Maqolada. mazmun.
Turkiston. hududiga. qo‘shni. davlatlardan. kelgan. elchilar,. sayyohlar,. savdogarlar. ko‘rinishidagi.
josuslar.bajarishgan.vazifalarga.alohida.to‘xtalib.o‘tilganligi.maqsadga.muvofiq.
Kalit so‘zlar: Elchilik,. savdogar,. sayyoh,. esdalik,. missiya,. Orenburg,. imperator,. Kitobi-
Shajarayi-turk.
XIX.asr.Buxoro.amirligi.va.shu.jumladan.butun.Turkiston.xalqlari.uchun.juda.katta.o‘zgarishlar.
davri. bo‘ldi.. Buni. birgina. o‘zaro. uyushmagan. xonliklarning. Chor. Rossiyasi. tomonidan.
egallanishi.orqali.ko‘rishimiz.mumkin..Bu.jarayon.o‘z-o‘zidan.sodir.bo‘lmagan.albatta..Dastlab.
ruslar. xonliklar. va. Buxoro. amirligining. ijtimoiy-siyosiy. ahvolini,. tashqi. diplomatiyasi,. hamda.
harbiy. salohiyatini. o‘rganishga. e’tibor. qaratganlar.. Buning. uchun. Chor. Rossiyasi. tomonidan.
turli. ekspeditsiyalar,. tadqiqotlar,. elchilik. aloqalari. orqali. zaruriy. ma’lumotlar. to‘plana.
boshlangan..Bunda.asosiy.vazifani.elchi,.sayyoh,.savdogar.ko‘rinishidagi.josuslar.bajarishgan.
Shuni. ham. alohida. ta’kidlab. o‘tish. joizki,. ular. bu. ishni. a’lo. darajada. uddalashgan.. Bunga.
misol. qilib. 1830-yilda. Qozon. universitetida. sharq. tilshunosligi. bo‘yicha. nomzodlik. unvoniga.
ega. bo‘lgan,. Sharq. tillari. bilimdoni,. Neplyuev. harbiy. maktabi. o‘qituvchisi,Orenburg. chegara.
komissiyasi.tarjimoni.P.I.Demezon.va10-Orenburg.chegarabatalyoni.kichik.ofitseri,.1836-yildan.
V.A.Perovskiyning. katta. adyutanti. I.V.Vitkevichlarning. Buxoro. amirligida. elchi-sayyoh. va.
maxfiy. josus. sifatidagi. faoliyatini. aytib. o‘tishimiz. mumkin.. P.I.Demezon. va. I.V.Vitkevich.
foaliyatlarining. natijasi. bo‘lgan. “записки. о. бухарском. ханстве”
1
. deb. nomlangan. esdalikda.
XIX.asr.Buxoro.amirligining.tashqi.siyosati.va.diplomatik.munosabatlari;.amirlikdagi.ichki.va.
tashqi.savdo,.iqtisodiy.ahvol;.shuningdek.ijtimoiy,.siyosiy.va.harbiy.soha.masalalariga.oid.juda.
zarur.ma’lumotlar.to‘plangan..
Elchi,. sayyoh. va. olim. Pyotr. Ivanovich. Demezon. (Mirzo. Zafar). 4. oy. davomida. Buxoroda.
juda.ko‘p.ishlar.qilishga.ulgurdi..U.1834-yil.aprelda.o‘zining.dastlabki.to‘plagan.ma’lumotlarini.
Orenburgga.yubordi..Buxoro.shayx.ul-islomi.bilan.yaqin.aloqada.bo‘ldi.va.Perovskiyning.qush-
begiga.yo‘llaganmaktubini.yetkazdi..P.I.Demezon.yana.ikkita.mukammal.hisobnoma.tayyorladi.
hamda.ularni.o‘zi.bilan.birga.Orenburgga.olib.bordi.va.1834-yil.2-iyunda.topshirdi..Shuningdek.
u,.buxorodagi.savdo-sotiq,.pul.munosabatlari,.inglizlar.va.Buxoroning.harbiy.sohasiga.oid.25.ta.
punktdan.iborat.hisobot.to‘plamini.yig‘di..Ma’lumotlar.ochiq.bo‘lib,.Buxoro.amirligining.harbiy.
jihatdan.zaif.nuqtalaridan.xabardor.etardi.
..Bu.to‘gʼri,.ayniqsa,.chet.elliklar.oldida.o‘zlarining.zaif.imkoniyatlarini.ularning.ko‘zlaridan.
sir.tutish,.o‘zlarining.tabiatan.qo‘rqoq.va.o‘zlariga.ishonmaydigan.davlat.harbiy.kuchlarini.yuqo-
ri.baholash.juda.qiyin(va.deyarli.aniq.salohiyatsiz.o‘z.o‘rnini.baholash.uchun.qodir.emas).
2
Hisobotnoma.orqali.biz.amirlik.harbiy.holati.haqida.quyidagi.haqqoniy.ma’lumotlarga.guvoh.
bo‘lamiz…
Buxoroda. 19. ming. nafar. askar. bor.. Buxoro. viloyatida. 12. ming. askar,. Samarqand-. 2500,.
Qarshi. -. 2500,. Qorako‘l. -. 1000. askar. yetkazib. beradi.. Faqat. 19. ming. -. agar. siz. baʼzi. o‘zbek.
zodagonlari. bo‘lgan,. ammo. tojga. tegishli. bo‘lgan. qo‘shinlarni. hisoblasangiz,. uch-to‘rt. ming-
1
. записки.о.бухарском.ханстве.(Отчеты.П.И.Демезона.и.И.В.Виткевича)..М.:.Наука..1983..149.с.
2
. Мейендорф.е.к..Путешествие.из.Оренбурга.в.бухару..М.;.Наука,.1975
..

---

145