16-tema. Oraylıq bank

16-tema. Oraylıq bank
16.1. Oraylıq banklerdiń payda bolıwı hám funkсiyaları
Bazar ekonomikası sharayatında mámleket bank sisteması eki buwınnan dúziledi. Bank sisteması - bul málim tariyxıy dáwir ishinde qáliplesken hám tiyisli nızam hújjetleri tiykarında mámlekette pul - kredit múnasábetlerin payda etetuǵın hám tártipke salatuǵın mákemeler kompleksi bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası sharayatında iskerlik júrgizip atırǵan mámleketlerdiń derlik barlıǵında bank sisteması eki baǵanadan ibarat bolıp, bul bankler mámlekettiń sociallıq - ekonomikalıq sharayatı hám tariyxıy qáliplesiwine qaray ózine tán ayrıqshalıqlar tiykarında iskerlik júrgizedi.
Ózbekstanda da bank sisteması eki baǵanadan ibarat bolıp, olardıń iskerligi tiyisli nızam hújjetleri tiykarında tártiplestiriledi. Eki baǵanalı bank sistemasında bankler - emissiyalıq bank (Oraylıq bank) hám emissiyalıq bolmaǵan (kommerciya bankleri, kredit awqamları, mikrokredit shólkemler, lombardlar) banklerden dúziledi.
Ózbekstanda eki baǵanalı bank sistemasınıń qáliplesiwi 1987 - 1990-jıllarda, burınǵı Mámleket bankin reformalastırıw dáwirine tuwrı keledi.
Sol dáwirde tiykarǵı itibar monopol emissiyalıq bank esaplanǵan Mámleket bankiniń shólkemlestirilgen strukturasın keskin ózgertiw arqalı, ekonomikanı rawajlandırıw hám klientler menen isleytuǵın qánigelesken banklerdi shólkemlestiriwge qaratıldı.
Bank sistemasında ǵárezsizlikke shekem bolǵan dáwirde ámelge asırılǵan reformalardıń tiykarǵı koncepciyası retinde tómendegilerdi keltiriw múmkin:
• Eki baǵanalı bank sistemasın shólkemlestiriw.
• Mámlekettiń qánigelesken banklerin xojalıq esabı hám ózin-ózi finanslıq támiynlewge ótkeriw.
• Xojalıq júrgiziwshi subyektlerge jańa bank xızmetlerin usınıs etiw, zamanagóy esap-kitap formaların hám kredit múnasábetlerin ámeliyatqa engiziw máseleleri usılar qatarınan bolıp tabıladı.
Bank sistemasında 1987-jılda baslanǵan ekonomikalıq reformalar hám banklerdi qayta qurıw nátiyjesinde olardıń múlkshilik formasında, xizmet kórsetiwinde, kredit hám esap-kitap múnasábetlerinde ayırım ózgerisler júz berdi. Lekin, bank sistemasında principial áhmiyetke iye bolǵan unamlı ózgerisler júz bermedi. Mámleket banki kredit resursların oraylasqan halda monopol bólistiretuǵın shólkem retinde óz poziciyasın derlik joǵaltpadı. Nátiyjede, burınǵı birlespe basqarıw principi dáwirinde 1988 - 1989-jıllarda banklerdi reformalastırıwdıń ekinshi basqıshı baslandı. Bul dáwirde dáslepki aksiyonerlik kommerciya bankleri payda bola basladı.
Ózbekstan 1991-jılda ǵárezsizlikke eriskennen keyin, mámlekette xalıq aralıq bank ámeliyatındaǵı sıyaqlı haqıyqıy eki baǵanalı bank sisteması payda bolıwı jolında qatań qádemler qoyıldı. «1991- jıldıń ózinde «Bankler hám bank iskerligi tuwrısında»ǵı nızam qabıllandı. Bul nızamǵa kóre, eski Mámleket bankiniń respublika mekemesi bazasında ǵárezsiz Ózbekstannıń Oraylıq banki dúzildi hám oǵan respublika mámleket, emissiyalıq hám rezerv banki poziciyası berildi».
Mámleket bank sistemasınıń tiykarǵı buwını Oraylıq bank esaplanadı. Oraylıq bank tikkeley klientlerge bank xızmetlerin kórsetpeydi, ayırım mámleket shólkemlerinen tısqarı. Barlıq mámleketlerde Oraylıq banklerdiń atqaratuǵın wazıypaları hám funkciyaları derlik birdey bolıp, olar túrli mámleketlerde túrli atta júritiliwi múmkin. Atap aytqanda, házirgi kúnde, dúnyanıń túrli mámleketlerinde bul bankler «oraylıq bank», «xalq banki», «emissiyalıq bank», «milliy bank», «zapas bank», «mámleketlik bank» formasında júritiledi.
Mısalı, AQSh da Federal rezerv sisteması, Angliyada Angliya banki, Evropada Evropa Oraylıq banki, Ózbekstanda Oraylıq bank, Kazaxstanda Milliy bank hám taǵı basqa. Oraylıq banklerdiń payda bolıw tariyxına itibar qaratatuǵın bolsaq, olar mámlekette pul aylanısın tártipke salıp turıwshı finanslıq shólkem retinde payda boldı.
Sonı da aytıw kerek, dáslepki bankler, jáne de anıǵıraq etip aytatuǵın bolsaq, kommerciya bankleri ǵárezsiz túrde qaǵaz pullardı emissiya etken. Álbette, bul málim dáwir dawamında mámlekette pul aylanısın shólkemlestiriw, esap-kitaplardı ámelge asırıw hám aylanıs processin shólkemlestiriwde óziniń unamlı nátiyjesin berip kelgen. Biraq, waqıt ótiwi menen kommerciya bankleri tárepinen aylanısqa shıǵarılǵan qaǵaz pullardıń kólemi hám túri júdá kóbeyip ketken. Bul, óz gezeginde, pullardıń qádirsizleniwin, ayırım jaǵdaylarda kommerciya bankleriniń bankrot jaǵdayına túsip qalıwı ekonomikada pul mashqalasınıń aynıwına hám basqa bir qatar unamsız jaǵdaylardıń payda bolıwına sebep bolǵan.
Bulardıń barlıǵı mámlekette pul emissiyasın oraylasqan halda ámelge asırıw hám pul aylanısın tártipke salıw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Bul óz gezeginde kommerciya bankleri bazasında Oraylıq banklerdiń payda bolıwına sebep boldı, Oraylıq banklerdiń payda bolıwı mámleketke pul emissiyasın oraylasqan halda ámelge asırıw hám pul aylanısın tártipke salıw múmkinshiligin berdi.
Mısalı, AQSh da 1836 hám 1860-jıllarda 2500 den artıq shtat bankleri payda etilip, olardıń 100 den aslamı birinshi on jıl ishinde jabılıp ketken. Sol dáwirde bankler ǵárezsiz túrde aylanısqa pul shıǵarıw huqıqına iye bolıp, aylanısta olardıń 5500 den artıq túrli pul belgileri ámel etken. Banklerdiń stixiyalı túrde pul aylanısın qurawı, ulıwma qadaǵalawdıń joqlıǵı olardıń kriziske júz tutıwına, xalıqtıń iseniminiń tómenlewine, aylanıstaǵı puldıń qádirsizleniwine sebep bolǵan, sonıń menen birge, puldıń tólew quralı funkciyasın atqarmaw jaǵdayları tez - tez júz berip turǵan.
Bul kompaniya hám firmalardıń finanslıq joytıwlarına sebep bolǵan. Atap aytqanda, 1862-jılda banklerdiń kriziske júz tutıwı nátiyjesinde AQShtıń iri kompaniya hám firmaları 100 mlrd. AQSh dollarınan artıq zıyan kórgen. Bulardıń barlıǵı AQSh húkimeti tárepinen kommerciya bankleri hám pul aylanısı ústinen tiyisli qadaǵalawdı ámelge asırıw zárúrligin keltirip shıǵarǵan, nátiyjede 1913-jılda AQSh Federal rezerv sisteması payda etilip, bul bankke birden-bir emissiya huqıqı hám kommerciya bankleri iskerligin licenziyalaw wazıypası júkletilgen. Ekonomikalıq ádebiyatlarda, dáslepki Oraylıq bank 1650-jılda Shveciyanıń Stokgolm qalasında payda etilgenligi belgilengen. Bul bank altın teńgeler tiykarında depozit sertifikatların aylanısqa shıǵarǵan, usı depozit sertifikatları pútkil shveciya aymaǵında tólew quralın atqarǵan bolıp, usınıs etiwshige altın teńge beriliwi menen kepillik berilgen.
Dáslepki emissiyalıq bank 1694-jılda Angliya banki retinde islengen bolıp, bul bank aylanısqa pullardı emissiyalaw hám banklerdiń kommerciya veksellerin dizimge alıw menen shuǵıllanǵan. Milliy ekonomikanıń rawajlanıwı, mámleketler ortasında xalıq aralıq sawda hám esap-kitaplardıń rawajlanıwı Oraylıq bankler moynına qosımsha wazıypalardı júklew zárúrligin keltirip shıǵardı. Endi Oraylıq bankler emissiyalıq bank wazıypasın orınlawdan tısqarı mámlekette kredit mákemeleri iskerligin tártipke salıw, ekonomikada pul - kredit siyasatın ámelge asırıw menen shuǵıllanadı.
Mámleket mámleket milliy valyutasın aylanısqa shıǵarıw, onı tártipke salıw, kredit mákemeleri iskerligin qadaǵalaw, esap-kitaplardı payda etiw menen baylanıslı qatar nızamlardı qabıl etti. Sol tárizde mámleket kredit shólkemleri iskerligin payda etiw hám pul aylanısın ámelge asırıw boyınsha barlıq islerdi tolıq óz qolına aldı.
Oraylıq banklerdiń payda tabıw formasına itibar qaratatuǵın bolsaq, olar mámleket kapitalı tiykarında payda tapqan. Oraylıq bankler (Ullı Britaniya, Evropa birlespesi, Rossiya), akciyonerlik formasındaǵı oraylıq bankler (AQSh, Italiya), aralas kapital qatnasıwında oraylıq bankler (Yaponiya, Belgiya) kórinisinde payda bolǵan.
Ayırım oraylıq bankler daslep akciyonerlik formasında payda tawıp, keyinirek mámleket tárepinen milliylestirilgen. Atap ótiw kerek, oraylıq bankler qanday formada payda tapqan bolıwına qaramastan, olar óz wazıypaların mámleket penen óz-ara shártlesiw hám onıń siyasatına sáykes tárizde alıp baradı. Ásirese, olardıń óz-ara jaqınlıǵı mámleketler ortasında ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwınıń zamanagóy basqıshında júdá tereńlesti.
Oraylıq bank mámleket penen júdá jaqın baylanısta iskerlik júritse de, mámlekette pul - kredit siyasatın ámelge asırıwda mámleketten ǵárezsiz bolıwı zárúrli esaplanadı. Eger mámleket Oraylıq banklerdiń pul - kredit siyasatina tikkeley aralassa, olarǵa pul - kredit siyasatın ámelge asırıw boyınsha zárúr dárejedegi ǵárezsizlikti bermese mámleket milliy valyutası hám pul aylanısı turaqlılıǵın támiyinlewde bir qatar máseleler payda boladı. Sol tárepten, Oraylıq bankler ekonomikalıq hám huqıqıy tárepten ǵárezsiz esaplanadı, olardıń mámleketke baylanıslılıǵı yamasa ǵárezsizligi túrli mámleketlerde túrlishe bolıp tabıladı. Ádette mámleket parlamentine esap beriwi kerek bolǵan Oraylıq bankler kóbirek ǵárezsiz esaplanadı (AQSh, Rossiya, Ózbekistan) dúnyada bunday bankler kópshilikti quraydı.
Oraylıq bank pul - kredit siyasatın ámelge asırıwda mámleketten ǵárezsiz bolǵanı menen óziniń pul - kredit siyasatı arqalı húkimettiń sociallıq - ekonomikalıq rawajlandırıw rejesin, siyasatın qollab - quwatlawǵa tikkeley hám tikkeley bolmaǵan juwapker esaplanadı.
Solay eken, Oraylıq bank tárepinen ámelge asırılıp atırǵan pul - kredit siyasatı húkimettiń makroekonomikalıq dárejedegi siyasatın ámelge asırıw kóz qarasınan islep shıǵilıwı hám ámeliyatqa isletiliwi kerek boladı.
Oraylıq bank usı processin ámelge asırıwda óziniń qatar funkciyaların orınlaw arqalı qatnasadı. Sonı da atap ótiw kerek, Oraylıq banklerdiń tiykarǵı maqseti mámleket milliy valyutasınıń turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat. Olar bul wazıypanı orınlaw ushın bir qatar funkciyalardı atqaradı, bul funkciya hám wazıypalar mámlekettiń Oraylıq bank tuwrısındaǵı nızamında belgilep qóyıladı.
Sanaatı rawajlanǵan qalalarda Oraylıq bankler tiykarınan tórt funkciyanı atqaradı:
1. Banknotalar emissiyası.
2. Pul - kredit múnasábetlerin tártipke salıw.
3. Banklerdiń banki.
4. Húkimet banki.
Banknotalardı emissiyalaw Oraylıq banktiń eń tiykarǵı hám dáslepki funkciyalarınan biri esaplanadı. Sonı da aytıw kerek, aylanıstaǵı pul massası kólemin asırıw yamasa kemeytiw áyne Oraylıq banktiń banknotlardı emissiyalaw funkciyası menen baylanıslı bolıp, onıń kólemi ekonomikadaǵı pul massasınıń kólemi menen belgilenedi. Yaǵnıy, ekonomikadaǵı pul massası hám tovar massası ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtıń támiyinleniwi milliy valyutanıń turaqlılıǵın hám tólew qábiletiniń bekkemligine tikkeley hám tikkeley bolmaǵan túrde tásir etedi.
Oraylıq banktiń pul - kredit múnasábetlerin tártipke salıw funkciyasınıń tiykarǵı maqseti milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewge qaratılǵan bolıp, bul funkciya bir qatar pul - kredit instrumentleri arqalı ámelge asırıladı.
Bul instrumentler retinde:
1. Kommerciya banklerine salıstırǵanda ornatılǵan májbúriy rezerv siyasatı.
2. Kommerciya banklerin qayta finanslaw siyasatı (esap stavkası).
3. Ashıq bazardaǵı siyasat.
4. Valyuta hám depozit siyasatların keltiriw maqsetke muwapıq.
Oraylıq bank banklerdiń banki retinde mámlekettegi barlıq kredit mákemelerine licenziya beredi hám olardı qaytarıp aladı, sonıń menen birge, tiyisli ekonomikalıq normalar tiykarında kredit mákemeleri iskerligin tártipke salıp, olardıń ústinen tiyisli qadaǵalawdı ámelge asıradı.
Oraylıq bank húkimettiń banki funkciyasın orınlawda tiykarǵı itibar húkimettiń altın hám valyuta rezervlerin saqlaw, sonıń menen birge, mámleket byudjeti deficitligin qaplaw maqsetinde tiyisli finanslıq járdemdi (kredit) beriwge qaratıladı.
Juwmaqlap aytqanda, Oraylıq banklerdiń payda bolıqı hám olardıń iskerligin payda etiw sociallıq - ekonomikalıq process bolıp, dáslepki Oraylıq bankler kommerciya bankleri bazasında payda bolǵan, olardıń iskerligi hám atqaratuǵın funkciyaları turaqlı túrde rawajlanıp atır.