16-tema. Oraylıq bank

11.2. Ózbekstan Oraylıq banki, onıń maqseti hám wazıypaları
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin, búrınǵı birlespe mámleket banki bazasında Ózbekstan Respublikasınıń eki baǵanalı bank sisteması payda etildi. Sol dáwirden baslap, onıń birinshi baǵanasında Oraylıq bank, ekinshisinde bolsa kredit mákemeleri (kommerciya bankleri, kredit awqamları, mikrokredit shólkemleri, lombardlar) iskerlik júrgize basladı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında óz iskerligin «Bankler hám bank iskerligi tuwrısında»ǵı Nızam tiykarında ámelge asırdı. Sonı da atap ótiw kerek, jetpis jıldan artıq oraydan joybarlaw sharayatında iskerlik júrgizip kelgen bank sistemasınıń maqseti, minnetlemesi, wazıypaları hám islew tártibi tazadan islengen eki baǵanalı bank sistemasınan túpten parq eter edi. Sol tárepten de onıń bazasında payda etilgen bank sisteması aldında júdá úlken hám juwapkerli wazıypalar turar edi. Atap aytqanda, mámlekette ekonomikalıq processlerdi toqtatpaǵan halda bazar ekonomikası sharayatına tiykarlanǵan kredit mákemeleri sistemasın payda etiw, aylanısqa milliy valyutanı shıǵarıw, burınǵı birlespe respublikaları menen uzaq jıllardan berli dawam etip kelgen esap-kitaplardı ámelge asırıw hám basqa bir qatar wazıypalar usılar qatarınan bolıp tabıladı.
Sol sebepli de mámleketimiz Oraylıq bankiniń dúziliwi, onıń mámlekette pul aylanısın tártipke salıw hám kredit mákemeleri iskerligi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıwı menen baylanıslı wazıypaları turaqlı túrde rawajlanıp, zamanagóy xalıq aralıq bank ulgilerine ótip atır.
Oraylıq bank ekonomikalıq tárepten ǵárezsiz bolǵan, yuridikalıq mártebege iye shólkem esaplanadı. Oraylıq bank óz dáramatları esabınan ǵárejetlerdi ámelge asıradı. Eger onıń ǵárejetleri dáramatlarǵa salıstırǵanda kóp bolsa, bul parq (zıyan) mámleket byudjeti esabınan qaplap beriledi. Esabat jılınıń aqırında Oraylıq bankte qalǵan artıqsha qarjı (payda) tolıǵınsha mámleket byudjeti esabına ótkerip beriledi.
Atap ótiw kerek, Ózbekstan Oraylıq banki shólkemleskennen berli esap beriw jılın finanslıq zyan menen qaplamaǵan, kerisinshe esabat jıldıń sońında júdá úlken muǵdardaǵı qarjını mámleket byudjetine ótkerip atır.
Oraylıq banktiń tiykarǵı dáramat derekleri retinde kommerciya banklerine beriletuǵın qayta finanslaw esabınan alatuǵın procentler, húkimettiń altın hám valyuta rezervlerinen alatuǵın procentler, kommerciya banklerinen ekonomikalıq normalardı buzǵanlıǵı ushın óndiriletuǵın járiymaları, kommerciya bankleri elektron tólew sistemasınan paydalanǵanı ushın tóleytuǵın tólemleri hám basqa dereklerdi keltiriw múmkin.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında payda etilgen Ózbekstan Oraylıq banki qısqa múddet ishinde banklerdiń banki retinde júdá úlken islerdi ámelge asırdı, sonıń menen birge, onıń iskerligi rawajlanıp bardı. Bunıń nátiyjesinde onıń iskerligin ámelge asırıw, huqıq hám minnetlemelerin belgileytuǵın bólek huqıqıy hújjetti qabıllaw zárúrligi payda boldı. Nátiyjede 1995 jıl 21 dekabrde «Ózbekistan Respublikası Oraylıq banki tuwrısında»ǵı Nızam qabıllandı. Bul nızam 9 bólim hám 60 elementten ibarat bolıp, Oraylıq banktiń maqseti, minnetleme hám huqıqların belgileydi, sonıń menen birge, Oraylıq banktiń barlıq iskerlik túrleri usı nızamda anıq hám ayqın etip belgilep qoyıldı.
Usı nızamǵa kóre, Oraylıq bank kommerciya iskerligi menen shuǵıllanıwı, xojalıq jurgiziwshi subektlerge finanslıq járdem kórsetiwi hám olardıń kapitalın qáliplestiriwde qatnasıwı qadaǵan etiledi.
Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksiniń 30 - statyasına tiykarlanıp Oraylıq bank hám onıń Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalasındaǵı bas basqarmaları, sonıń menen birge Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń mákemeleri barlıq salıqlar hám basqa májburiy tólemlerdi tólewden azat etiledi, birden-bir sociallıq tólem bunnan tısqarı.
Oraylıq bank mámleket bankleriniń banki esaplanıp, tuwrıdan-tuwrı xalıq hám klientlerge bank xızmetlerin kórsetpeydi. «Oraylıq bank tuwrısında»ǵı Nızamnıń 31 - statyasında belgilengen jaǵdaylar bunnan tısqarı. Oǵan kóre Oraylıq bank, nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan tártipte hám shártlerde mámleket hákimiyat hám basqarıw shólkemleri, ayırım mámleket komiteti hám mákemeleri, sonıń menen birge, óziniń janındaǵı kárxanalar, mákemeler hám shólkemlerdiń tiykarǵı esap betlerine xızmet kórsetiw boyınsha bank operaciyaların ámelge asırıwı múmkin.
Oraylıq banktiń bas maqseti milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat bolıp, bul maqsetti ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı ámelge asıradı:
• monetar siyasattı hám de valyutanı tártipke salıw salasındaǵı siyasattı qáliplestiriw, qabıllaw hám ámelge asırıw;
• Ózbekstan Respublikasında esap-kitaplardıń nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw hám támiyinlew;
• bankler, kredit awqamları, mikrokredit shólkemleri hám qamsızlandırıw iskerligin licenziyalaw hám de tártipke salıw, bankler, kredit awqamları, mikrokredit shólkemleri hám qamsızlandırıwlardı baqlaw, qımbatlı qaǵazlar blankaların islep shıǵarıwdı licenziyalaw;
• Ózbekstan Respublikasınıń rásmiy altın - valyuta rezervlerin, shártlesiwge qaray húkimet rezervlerin qosqan halda, saqlaw;
• mámlekette birden-bir emissiyalıq organ wazıypasın ámelge asıradı.
Oraylıq bank ótken jıl iskerligin ǵárezsiz auditor shólkemler tekseriwinen keyin esabattı keyingi jıldıń 15 mayinan keshiktirmesten Oliy Majlis Senatı kórip shıǵıwı ushın usınıs etedi hám esabat beredi.
Oraylıq banktiń joqarı organı onıń Basqarıwı bolıp tabıladı. Basqarıw Oraylıq bank siyasatı hám iskerliginiń tiykarǵı baǵdarların belgilep beredi, bankti basqaradı. Basqarıw on bir kisiden ibarat boladı.
Basqarıw quramına Oraylıq bank Baslıǵı, onıń orınbasarları, sonıń menen birge, banktiń tiykarǵı bólim basshıları kiredi. Basqarıwdıń jıynalısları ayına keminde bir ret ótkerip turıladı, basqarıw májilisinde tómendegi máseleler kórip shıǵıladı hám sheshiledi:
• monetar siyasattiń tiykarǵı baǵdarların, sol atap aytqanda. Oraylıq banktiń ashıq bazar daǵı operaciyalari kólemi, Oraylıq banktiń esap hám ssuda beriw degi procent stavkaları hám de banklerdiń Oraylıq banktegi májburiy rezervleri normasın belgileydi;
• Oraylıq banktiń normativ hújjetlerin tastıyıqlaydı;
• Oraylıq banktiń xalıq aralıq shólkemlerdegi qatnasıwı máselesin sheshedi;
• banknotlar hám teńgelerdiń nominal mánisi hám úlgilerin, sonıń menen birge, pul belgilerin aylanıstan shıǵarıw shártlerin belgileydi;
• Ózbekstan Respublikası Húkimetine beriletuǵın ssudalar muǵdarı hám shártlerin tastıyıqlaydı;
• bankler ushın ekonomikalıq normativlerdi hám kredit awqamları, mikrokredit shólkemleri hámde qamsızlandırıw ushın finanslıq operaciyalar ótkeriw qaǵıydaların tastıyıqlaydı, sonıń menen birge, olardıń ámel etiliwin kórip shıǵadı;
• bank iskerligi menen shuǵıllanıw ushın licenziyalar beriw hám olardı shaqırıp alıw tuwrısında qararlar qabıl etedi, kredit shólkemleri, mikrokredit shólkemleri hám girewxanalar iskerligi, sonıń menen birge, qımbatlı qaǵazlar blankaların islep shıǵarıw licenziyalanıwın ámelge asıradı;
• Oraylıq banktiń shólkemlestirilgen strukturasın belgileydi;
• Oraylıq bank mákemeleri hám de kárxanaların quraydı, qayta dúzedi hám tamamlaydı;
• Oraylıq bank ǵárejetleri hám dáramatları smetasın tastıyıqlaydı;
• Oraylıq banktiń jıllıq hám finans esabatların kórip shıǵadı;
• Oraylıq banktiń strukturalıq bólimleri, mákemeleri hám kárxanaları basshıların tastıyıqlaydı;
• Oraylıq bank strukturalıq bólimleri, onıń mákemeleri hám shólkemleri basshılarınıń esabatları hám de dokladların tıńlaydı;
• Oraylıq bank xızmetkerlerin jumısqa jallaw, jumıstan bosatıw, olardıń miynetine aqsha tólew shártlerin, sonıń menen birge olardıń kreditler alıwı hám akciyalar satıp alıwı rejimin nızam hújjetlerine muwapıq belgileydi;
• Oraylıq bank kepilligi sheńberindegi basqa máselelerdi kórip shıǵadı hám sheshedi,
Juwmaqlap aytqanda, Ózbekstan Oraylıq banki mámleket bankleriniń banki esaplanıp, milliy valyutanıń turaqlılıǵına, kredit mákemeleriniń finanslıq tárepten turaqlı xızmet kórsetiwine juwapker bolǵan mámlekettiń finanslıq shólkemi esaplanadı.