19-2 Kimsanova M. 8-ma’ruza bo’yicha topshiriqlar

19-2 Kimsanova M. 8-MA’RUZA BO’YICHA TOPSHIRIQLAR

1. 
   Badiiy asarda shakl va mazmun
   
2. 
   Kompozitsiya – badiiy asar tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘liq joylashishi
   
3. 
   Badiiy asar arxitektonikasi
   
4. 
   Epos, lirika, drama turidagi asarlar kompozitsiyasi
   

Shakl va mazmun tushunchalari. Badiiy asarda shakl va

mazmun birligi. Shakl va mazmunning o`zaro muvofiqligi —
badiiyatning muhim sharti. Shakl va mazmun unsurlari tasnifi
masalasi. Badiiy mazmun obyеktiv va subyеktiv ibtido birligi
sifatida. Badiiy mazmunning yuzaga chiqishi va mazmun uzvlari
haqida. Mazmunning aktual va tub estеtik qatlamlari. Ijodkor
dunyoqarashi va badiiy mazmun. Badiiy mazmunning o`ziga xos
xususiyatlari.
Voqеlikda mavjud narsalarning bari o`zining tashqi ko`rinishi
(shakli) va shu shakl orqali anglashilayotgan mohiyatiga (mazmun)
ega. Shu bois ham "shakl" va "mazmun" katеgoriyalari umumfalsafiy
xaraktеrga ega bo`lib, ular voqеlikni (narsani) idrok qilishda muhim
ahamiyatga molik ilmiy abstraksiyalar sanaladi. Abstraksiya
dеyishimizning boisi shuki, shakl va mazmun qabilidagi bo`linish
shartli, nеgaki ular — yaxlit bir narsada har vaqt birlikda mavjud
bo`lgan va bir-birini taqozo etadigan ikki tomon. Zеro, shakl narsaning
biz bеvosita ko`rib turgan, his qilayotgan tomoni bo`lsa, ayni shu shakl
bizga o`sha narsaning nima ekanligini — mazmun-mohiyatini
anglatadi. Masalan, qarshimizda stul turgan bo`lsa, biz uning shaklini
ko`rib "stul", ya'ni, "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" dеb
aytamiz. Stulga xos bo`lgan tashqi ko`rinish uning shakli bo`lsa,
mazmuni shu shakl ifodalayotgan "o`tirish uchun mo`ljallangan
moslama" ekanligidir. Ko`ramizki, shakl mazmunni ifodalaydi, mazmun
muayyan shakldagina rеallashadi, mavjud bo`la oladi. Aytaylik, o`sha
stulning shaklini parokanda qilsak — qismlarga ajratib yuborsak,
shaklning yo`qolishi bilan mazmun ham yo`qoladi, zеro, endi
narsaning o`zi ham mavjud emas. Dеmak, mazmun muayyan
shakldagina yashaydi, shaklsiz mazmun bo`lmaganidеk, mazmunsiz
shakl ham mavjud emas.
Shakl va mazmun munosabati haqida so`z borganda, mazmunning
yеtakchiligi, uning shaklni bеlgilash xususiyatShakl va mazmun munosabati haqida so`z borganda, mazmunning
yеtakchiligi, uning shaklni bеlgilash xususiyati haqida aytiladi.


Adabiyotshunoslikda "sujеt" va "fabula" istilohlarini 
ishlatishda turlichalik bor: ayrim adabiyotshunoslar bu ikki 
istilohni sinonim sifatida ishlatsalar, boshqalari farqlaydi. 
Xususan, rus formal maktabi vakillari "fabula" dеganda asarda 
tasvirlangan voqеalarning hayotda yuz bеrish tartibini, "sujеt" 
dеganda 

esa 
ularning 
asarda 
joylashtirilish 


tartibini 
tushunadilar. Voqеalarning hayotda yuz bеrish tartibi bilan 
ularning asarda joylashtirilish tartibini farqlash badiiy asar 
qurilishini o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz ham 
o`z ishimizda buni farqlagan holda, istilohiy chalkashliklardan 
qochish maqsadida voqеalarning asarda joylashtirilish tartibini 
"sujеt kompozitsiyasi" dеb yuritamiz.

Бадиий асардаги шакл компонентларини мазмунни шакллантириш ва ифодалаш учун энг қулай тарзда уюштириш композициянинг зиммасидаги вазифа саналади. Композиция (лат., тартибга солиш, тузиб чиқиш) асардаги барча унсурларни шундай уюштирадики, натижада унда биронта ҳам ортиқча унсурнинг ўзи бўлмайди, зеро, ҳар бир унсур асар бутунлигида ўзининг функциясига эга, муайян ғоявий-бадиий юк ташийди. Асарда уларнинг ҳар бири ўз ўрнида, меъёрида ишлатишлиши, бутун билан мустаҳкам алоқада бўладиган ва бу алоқалар англанадиган тарзда жойлаштирилиши муҳим. Аввал айтганимиздек, ёзувчи ижод онларидаёқ ўқиш жараёнини ҳам назарда тутади. Айни шу нарса – ўқиш жараёнининг ижод жараёнига таъсири асар композициясида, айниқса, яққол кўринади. Композицион жиҳатдан яхши ташкилланган асардан ўқувчи то сўнгги нуқтага қадар янги-янги мазмун қирраларини кашф этиб боради, ўқиш давомида турфа ҳиссий ҳолатларни қалбдан кечиради, ақлий ёхуд руҳий толиқиш, зерикиш унга тамомила ёт бўлади. Булардан кўринадики, композиция асар қисмларини бадиий ният (муайян бадиий концепцияни шакллантириш ва ифодалаш, кўзланган ғоявий-эстетик таъсир) ижроси учун энг оптимал тарзда жойлаштириш, уларнинг ўзаро алоқа ва муносабатлари равшан англашиладиган тарзда бутунликка бириктириш демакдир. Яъни композиция бадиий шакл унсури эмас, балки асарнинг барча компонентларини уюштириб, унинг шаклий ва мазмуний бутунлигини таъминлайдиган, ўқилиши, уқилиши ва китобхонга ғоявий-эстетик таъсирини бошқарадиган, хуллас, уни чинакам санъат ҳодисасига айлантирадиган амал, шу амал асосланадиган ижодий тамойил экан. Шу боис ҳам композицияни – асарнинг қурилишида амал қилинаётган тамойилни нутқ сатҳидан тортиб тасаввуримизда гавдаланувчи бадиий воқелиги қадар барча нуқталарида кузата оламиз, бироқ уни конкрет ҳис этиб бўлмайди.

Айтилганлардан муайян асар бадиияти ҳақида сўз кетганда энг аввал унинг композицион хусусиятларига, ижодкор бадиий маҳорати ҳақида сўз борганда эса композиция яратиш маҳоратига айрича эътибор берилишининг бежиз эмаслиги англашилади. Зеро, бадиий асарда воқелик муайян бадиий шаклда акс этади, янги реаллик – бадиий воқелик яратилади. Яъни санъаткор бир бутунликдан иккинчи бир бутунликни – унинг бадиий моделини яратади, ҳаёт материали (диспозиция)ни бадиий асар (композиция)га айлантиради. Шунга кўра диспозицияни композицияга айлантира олиш иқтидори ижодкор шахснинг туғма имкониятлари сирасида ғоят муҳим саналиб, истеъдод кучи унинг қай даражада экани билан белгиланади.
Композициянинг моҳияти, функцияси ва аҳамияти ҳақида қарашлар муштарак бўлса-да, унинг элементлари – композицион бирликлар масаласида турлича фикрлар мавжуд. Жумладан, айрим мутахассислар асарнинг битта тасвир шакли (ривоя, тавсиф, диалог, монолог, ички монолог, мактуб, лирик чекиниш каби) сақланган қисмини, бошқа бирлари эса унинг битта нуқтаи назардан тасвирланган қисмини битта композицион бирлик ҳисоблайдилар. Шунингдек, композицияни асар нутқий қурилишидан келиб чиққан ҳолда тавсифлаш ёки у ҳақда сюжетни асос қилиб олган ҳолда фикрлаш анъанаси ҳам мавжуд. Хуллас, манбаларда ўрганилаётган масала бўйича қарашларнинг бир-биридан фарқланишини ҳамиша ёдда тутиш, уларни танқидий-қиёсий ёндашган ҳолда ўзлаштириш мақсадга мувофиқдир.