19– tema. Xaliq da’ramatlari: klassifikatsiyalaniwi ha’m ten’sizligi

19– tema. Xaliq da’ramatlari:klassifikatsiyalaniwi ha’m ten’sizligi
1. Xaliq da`ramatlari ha`m olardin` derekleri. Daramatlar ten`sizligi
2. Xaliqtin` turmis da`rejesi ha`m onin` ko`rsetkishleri
3. Ma`mlekettin` sotsialliq siyasati. O`zbekstanda sotsialliq siyasattin`
tiykarg`i bag`darlari


Xaliq da`ramatlari ha`m onin` derekleri
Bazar ekonomikasi jag`dayinda kapital, isbilermenlik qa`bileti, jer ha`m jumis ku`shi siyaqli resurs iyeleri o`z resurslarinin` o`ndiris faktori sipatinda paydalaniwina qaray da`ramat aladi. Bazar ekonomikasina ta`n bolg`an bo`listiriw nizamina muwapiq materialliq o`nimler ha`m xizmetler resurslardin` bergen aqirg`i na`tiyjesine qaray olardin` iyeleri ortasinda bo`listirildi.
Jumis ku`shinin` iyesi xizmet haqi, kapital iyesi payda, aqsha iyesi protsent, aktsiya iyesi dividend, jer iyesi renta tu`rindegi da`ramatlardi aladi.
Bir sub`ekttin` o`zi bir waqittin` o`zinde ha`r qiyli dereklerden da`ramat aliwi mu`mkin. Misali, jumis ku`shi bir waqittin` o`zinde xizmet haqi ha`m aktsiya iyesi bolsa dividend tu`rindegi sonday-aq qarizg`a aqsha qoyg`an bolsa protsent tu`rindegi da`ramatlardi aladi.
Da`ramatlar aqshalay tu`rde ha`m natural formada boladi. Xizmet haqi, payda, protsent, pensiya , stipendiya siyaqli da`ramatlar aqshalay tu`rde alinadi. Da`ramatlar xizmet haqi esabina zatlay formada da aliniwi mu`mkin. Sonday-aq u`y xojalig`inda o`zlerinin` tutiniwi ushin islep shig`arilg`an o`nimler de natural tu`rdegi da`ramatlar boladi. Kelip tu`siw deregine qaray da`ramatlar miynet penen aling`an da`ramatlar (xizmet haqi, isbilermenlik payda h.t.b) ha`m mu`likten alinatug`in da`ramat (renta, protsent, dividend) bolip bo`linedi.
Bazar ekonomikasi jag`dayinda bo`listiriwdin` ekvivalentlik printsipi ha`reket etedi. Demek, ha`r kim o`zinin` ja`miyetlik o`ndiriske qosqan u`lesine qaray da`ramat aliwi tiyis. Biraq bazar qatnasiqlari jag`dayinda bo`listiriwdin` insaniyliq qag`iydalarida ha`reket etedi. Bul qag`iydanin` tiykarinda ja`miyettin` ja`rdemge mu`ta`j ag`zalarin ma`mleket ta`repinen qorg`aw ila`jlari jatadi. Bunday ila`jlar tiykarindaqa`liplesetug`in da`ramatlar bazarg`a ta`n bolmag`an da`ramatlar bolip, og`an ma`mleketlik byudjetten beriletug`in ja`rdemler, napaqalar kiredi.
Da`ramatlardin` quramina keletug`in bolsaq, bunda tiykarg`i orindi xizmet haqi tu`rindegi da`ramat quraydi. Rawajlang`an ma`mleketlerde onin` u`lesine ja`mi da`ramatlardin` 70-80 protsenti tuwri keledi. O`zbekstan jag`dayinda bolsa bul ko`rsetkish a`dewir to`men. Respublika xalqinin` aqsha da`ramatlarinin` quraminda xizmet haqidan kelip tu`setug`in da`ramatlardin` to`men boliwi bir qatar sebeplerge baylanisli. En` da`slep ol respublika xalqinin` ko`pshilik bo`legin ja`miyetlik qorg`awg`a mu`ta`j bolg`anlardin` qurawi ha`m xaliqtin` ishinde ja`miyetlik paydali miynet penen shug`illaniwshilardin` az boliwi menen tu`sindiriledi. Respublikada miynet resurslarinan paydalaniw koeffitsienti ele de to`men. Awil ha`m qala xalqinin` da`ramatlarinin` qa`liplesiwinde de o`zgeshelikler bar. Qala xalqinin` da`ramatlar quraminda miynet da`ramatlari joqari bolsa, awil xalqinda awil xojaliq o`nimlerin satiwdan kelip tu`setug`in da`ramatlar joqari u`lesti quraydi.
Keyingi jillarda isbilermenlik xizmetinin` rawajlaniwina baylansli isbilermenlik paydasi tu`rindegi da`ramatlarda ko`beyip barmaqta.
Uliwma aytqanda, da`ramatlar qurami ha`m ondag`i ha`r qiyli da`ramatlar salmag`i ha`r bir eldin` ekonomikaliq rawajlaniw jag`dayina, xalqinin` quramina ha`m ma`mlekettin` alip barip atirg`an ja`miyetlik siyasatina baylanisli boladi.