19–seminar mashg`ulot 19-Mavzu. Merkantilizm mavzuning o’quv maqsadi

4. MERKANTILIZM VA HOZIRGI ZAMON
XVIII asrning’ oxirida merkantilizm iqtisodiy ta’limot yo’nalishi sifatida tarix sahnasidan tushdi. Sanoat inqilobi (to’ntarishi) sharoitida bu ta’limot va ung’a asoslang’an siyosat hayot talabig’a javob bermay qo’ydi. Xush, bu ta’limot neg’a tarix sinovidan o’ta olmadi, uning’ «bo’sh joylari» nimalardan iborat?
Bu ta’limotning’ xatolarini klassik maktab vakillari, xatto ayrim merkantilistlar ham tan olg’an. A.Smitning’ fikricha, bu «bizning’ savdog’ar va sanoatchilar tomonidan sotqin parlamentg’a o’tkazilg’an protekstionistik ang’lashilmovchilikning’ qorishmasidan iborat va boylik bu pulg’a eg’alik bilan boG’’liq eng’ oddiy tushunchadan iborat. Ag’ar o’z boylig’ini oshiraman desa, har bir individ kabi davlat ham olayotg’anidan kam sarflashi kerak. Iste’mol etilg’anidan tashqari qaysi moddiy shaklda bo’ladi? Oddiyroq aytg’anda, daromad va buromadning’ farqi nimada ifodalanadi? Merkantilistlar uni mustahkam pul yoki oltin, zeb-ziynatlardan iborat deb bilg’anlar. Pul va kapital o’rtasida teng’lik qo’yilishi xato edi. Shuning’dek, savdo balansining’ aktiv saldosi bilan yillik foydaning’ iste’moldan ortiqchasi ham teng’lashtirilg’an. A.Smit va uning’ izdoshlari bu ta’limotning’ xatolarini shunday izohlaydilar.
.
Taniqli ing’liz iqtisodchisi R.Kantilon (1680-1734) va D.Yum (1711-1776)lar ham merkantilistlar G’’oyasining’ noto’G’’ri ekanlig’ini isbotlab berdilar. Sof avtomatik mexanizmlar savdo kilayotg’an davlatlar o’rtasidag’i «pul metallarining’ tabiiy taqsimlanishi»g’a va ichki baholar darajasining’ shunday o’rnatilishig’a olib keladiki, har bir mamlakat eksporti uning’ importig’a teng’ bo’ladi.
1690 yili Jon Lokk baholarning’ muomaladag’i pulning’ miqdorig’a ma’lum proporstiyada o’zg’arishini aniq ko’rsatib berdi. Lekin import kapital ko’proq qo’llaniladig’an xom ashyo va yarim fabrikatlardan, eksport va mehnat intensiv qo’llaniladig’an oxirg’i mahsulotdan bo’lishi umumiy qoida sifatida qabul qiling’an, chunki mehnatning’ sof eksporti mamlakat ichida aholini ish bilan bandlig’ini qullaydi va chet el manbalaridan foydani ko’paytiradi. Merkantilistlar o’zlarining’ yuqoridag’i yaxshi ma’lum G’’oyalarig’a harbiy va strateg’ik sohani hamda hali mustahkam oyoqqa turmag’an sanoatni himoya qilish keraklig’ini ham qo’shadilar.
XX asrda monopolistik jarayonlar rivoji bilan davlatning’ iqtisodiyotdag’i roli tobora oshib bordi. Inqirozlar tez-tez takrorlanib turdi. Ayniqsa, 1929-1933 yillardag’i iqtisodiy inqiroz butun dunyoni larzag’a soldi. Shu davrda J.M.Keyns nomi bilan boG’’liq ta’limot yuzag’a keldi. U «