1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi

Tulenov Jondor (1927-2002) akademik, falsafa fanlari doktori, professor. Asosiy ijodi dialektika va bilish nazariyasi, ilmiy tafakkur uslubi masalalariga bag‘ishlangan.
XX asrning 70-80 yillarida falsafani o‘rganishda nisbatan erkinlik shakllandi va shu bois dialektik mantiqning rivojiga yo‘l ochildi. O‘zbekistonda J.Tulenovning dialektika maktabi shakllandi. Qozog‘istonlik o‘zbek olimi 1971 yildan O‘zbekistonda ilmiy faoliyatini davom ettiradi. U 350 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. J.Tulenov o‘zining “Qonun falsafiy kategoriya sifatida” (Zakon kak filosofskaya kategoriya 1959) asarida qonunlar tuzilishi jihatidan uch asosiy komponentlardan iborat deb ko‘rsatadi: Ular 1) ob'ektiv asosga ega, ya'ni predmet va hodisalarning umumiy nisbatan barqaror zaruriy aloqalarini ifodalaydi; 2) harakatning o‘ziga xos usuliga ega, ya'ni voqyealar xarakteri va yo‘nalishini aniqlaydi; 3) yuqorida ko‘rsatilgan ikki komponent o‘rtasida bog‘lovchi element vazifasini bajaruvchi muayyan sharoitlar mavjudligida namoyon bo‘ladi. Demak qonun- bu predmet va hodisalarning zaruriy, nisbatan barqaror munosabatlari majmui bo‘lib, ular voqyealarning yo‘nalishi va xarakterini aniqlaydi. Qonun namoyon bo‘lishining turli shakllari bilan xarakterlanadi. Qonunning namoyon bo‘lish shakllariga quyidagilar kiradi: 1) qonunning stixiyali anglanilgan kuch sifatida namoyon bo‘lishi; 2) qonunning hukmron tendensiya va aniq shaklda namoyon bo‘lishi (dinamika va statika qonunlari); 3) qonunning katta va kichik kuch bilan harakati.
Ob'ektiv qonunlar tizimi ham turli tumanligi bilan xarakterlanadi. 1) Qonun qamrab olgan ob'ektiv jarayonlar nuqtai nazaridan tabiiy va ijtimoiy qonunlar farqlanadi; 2) Jarayonlarga ta'sir darajasi nuqtai nazaridan asosiy va asosiy bo‘lmagan qonunlar; 3) harakat sharoitlari nuqtai nazaridan xususiy, umumiy va eng umumiy qonunlar farqlanadi. Ushbu qonunlar ijtimoiy taraqiyotda o‘z ifodasni topadi.
J.Tulenovning kategoriyalar haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan, u a) dialektika kategoriyalari ob'ektiv dunyoning umumiy qonuniyatlarini ifodalaydi va ontologik mazmunga ega; bu inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan voqyelik rivojlanishi va harakatining aloqadorligi bilan bog‘liq umumiy qonun; 2) dialektika kategoriyalari umumiy tushunchalar sifatida inson fikrining shaklidir va bilishning tayanch nuqtasi hisoblangan mantiqiy mazmunga ega; 3) dialektika kategoriyalarining shakllanishi va rivojlanishining asosi bo‘lgan amaliyot insonning moddiy ma'naviy faoliyati majmui sifatida namoyon bo‘ladi, shuning uchun dialektika kategoriyalari ijtimoiy amaliyotning mahsuli ham deyiladi; 4) dialektika kategoriyalari amaliyotda paydo bo‘lib, amaliyotga xizmat qiladi; 5) dialektika kategoriyalarining muhim xususiyati ularning o‘zgaruvchanligi va egiluvchanligidir - ³⁸ deb e'tirof qiladi. Muallif “Dialektika kategoriyalarining egiluvchanligi” (Problema gibkosti kategoriy, 1981), Dialektika kategoriyalarning o‘zaro aloqadorligi (Vzaimosvyaz kategoriy dialektiki 1986) asarlarida birinchi bo‘lib, dialektika kategoriyalarining ziddiyatliligi, ularning rivoji, o‘zaro aloqadorligi va o‘zaro bir-biriga o‘tishini, kategoriyalar egiluvchanligining fan va amaliyot uchun ahamiyatini asoslagan. J. Tulenov dialektika qonun va kategoriyalarining ayniyligi va farqlari masalasi haqida ham to‘xtaladi. U o‘zining ”Dialektika va ilmiy tafakkur uslubi” (Dialektika i stil nauchnogo mыshleniya, 1983) asarida birinchi marta, inson ijodiy faoliyatida tafakkur uslubining o‘rni va rolini yoritib beradi. Insonning kundalik tafakkur uslubidan ilmiy tafakkur uslubiga o‘tishiga ta'sir qiluvchi omillarni, dialektik, metafizik, sofistik, eklektik tafakkur uslublarining tarixiy rivojlanish bosqichlarini yoritish bilan bir qatorda, ilmiy tafakkur uslubiga ta'rif bergan. Sovet davrining qaqshatqich tazyiqi ostida J.Tulenov 3 marta “Dialektika va bilish nazariyasi” (1984, 1986, 1989) mavzusida xalqaro ilmiy konferensiya o‘tkazdi va bu bilan o‘zbek falsafasining rivojiga o‘z hissasini qo‘shdi..
Mustaqil O‘zbekistonda J.Tulenov ijodining yangi qirralari namoyon bo‘ldi. Bu davrda u ijtimoiy dialektika masalalariga alohida e'tibor qaratadi. Hayot falsafasi (1993) asarida falsafiy bilimning o‘ziga xos xususiyatlari, uning siyosat bilan bog‘liqligi, mamlakat mustaqilligining dastlabki yillarida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy yangilanish jarayonlarini tushunish uchun falsafiy madaniyat va siyosiy tafakkurni shakllantirish lozimligini ta'kidlaydi. “Mustaqillik va milliy tiklanish” (1996) asarida O‘zbekiston mustaqilligining tarixiy ahamiyati, yangi siyosiy tizim, ko‘pukladli iqtisod va bozor munosabatlariga o‘tishda, mustaqil davlatning ma'naviy, madaniy va axloqiy asoslarini rivojlantirish va mustahkamlash, milliy mustaqillik mafkurasining maqsadi va yo‘nalishlarini aniq anglash va ularni hayotga tadbiq etish masalalari yoritilgan. “Qadriyatlar falsafasi” (1998) asarida qadriyatlarning mohiyati, ularning turlari (tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy, estetik va h.k) ma'muriy buyruqbozlik hukmronlik qilgan tuzumda milliy qadriyatlarning qadrsizlanganligi, mustaqillik davrida qadriyatlarga munosabatning o‘zgarganligi, milliy tiklanish, millatning o‘z-o‘zini anglashi mustaqillikni saqlashning asosiy omili bo‘lishini e'tirof etgan.
Tulenovning so‘nggi asari “Dialektika nazariyasi”(2001) bo‘lib, unda olim dialektikani sinergetika bilan almashtirishga, dialektikani o‘ldiga chiqarishga harakat qilgan ba'zi soxta olimchalarga qaqshatqich zarba beradi. Dialektikaning fan va ta'limot sifatidagi tarixiy taraqqiyotini, uning eng qadimgi va hozirgi zamon bilishining metodlaridan biri ekanligini, buyuk mutafakkirlar al-Forobiy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Ibn-Sino, Ulug‘bek, Mirzo Bedil asarlari asosida dialektikaning ijtimoiy jarayonlarni bilishdagi ahamiyati, uning global xarakterini yoritgan. J.Tulenov talabalar uchun qator darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratgan, umrining oxirigacha xalqqa xizmat qilgan buyuk olim edi.
I.A.Karimov aytganlaridek, “Shaxs imkoniyatlari bizda juda chuqur irsiy asoslarga egadir. Respublikamizda jahon fani va texnikasi, falsafa va huquq yutuqlarini egallab olgan va shu bilan birga o‘z xalqiga yaqinlikni saqlab qolgan kishilar juda ko‘pdir”³⁹. Ular o‘zlarining halol mehnati bilan ajdodlar ishini davom ettirgan hamda hozirgi kunda ham mamlakatimizni demokratlashtirish va modernizatsiyalashtirish jarayoniga munosib hissasini qo‘shmoqdalar. Quyida mamlakatimizda ijtimoiy falsafa va madaniyat falsafasi fani ravnaqiga munosib hissa qo‘shgan faylasuf olimlar haqida so‘z yuritamiz.