2- мавзу. Борлиқ ва ривожланиш фалсафаси Режа

2. Ҳаракат, ривожланиш, макон ва вақт тушунчалари,
уларнинг ўзаро диалектикаси 
Борлиқнинг атрибутлари. Муайян жисмнинг айнан шу жисм эканлигини белгиловчи 
хусусиятлари унинг атрибутлари бўлади. Борлиқнинг ҳам бир қанча атрибутлари мавжуддир: 
улар: ҳаракат, фазо, вақт, инъикос ва бошқалар. Борлиқ ўзининг хоссалари, хусусиятлари орқали 
намоён бўлади.. 
Ҳаракат. Борлиқнинг мавжудлиги ундаги ўзгаришлар билан белгиланади. Агар ўзгариш 
бўлмаса, борлиқнинг бор ёки йўқлиги номаълумлигича қоларди. Ҳар қандай ўзгариш - 
ҳаракатдир. Ўзгаришлар на фақат моддий объектларга, балки маънавий, ғоявий объектларга 
ҳам хосдир. Ҳар қандай (моддий ёки ғоявий) объектнинг мавжудлиги ундаги ҳаракат ва 
ўзгаришлар туфайли намоён бўлади. Шу сабабли ҳаракат борлиқнинг асосий мавжудлик 
усулидир. Фалсафий адабиётларда моддий борлиқнинг қуйидаги ҳаракат шаклларини ажратиб 
кўрсатишади: 1) моддий ҳаракатнинг энг содда шакли - механик ҳаракат (уни моддий 
нуқталарнинг фазодаги силжиши деб таърифлашади); 2) физик ҳаракат (элементар зарачалар, 
атом ядроси ва атомнинг ҳаракатидан тортиб, оламнинг фундаментал кучлари, иссиқлик, 
электр ва майдон ҳаракатигача, ёруғликдан тортиб коинотнинг гравитация кучигача барчаси 
шу ҳаракат шаклига мансубдир); 3) химиявий ҳаракат (бунга молекулаларнинг ассоциацияси 
ва диссоциацияси, ионлар ҳаракати, модданинг музлаши ва кристалланиш жараёнлари, 
химиявий реакциялар, химиявий синтез ва парчаланиш, ёниш ва оксидланиш ва бошқа 
химиявий жараёнлар киради); 4) биологик ҳаракат (ҳаётий жараёнлар); 5) социал (ёки 
ижтимоий) ҳаракат (жамиятдаги ижтимоий жараёнларнинг намоён бўлиши). Булардан 
ташқари, инсон ақл-заковати ҳамда ахборот жараёнлари билан боғлиқ бўлган идеал, ғоявий, 
маънавий кўринишдаги ҳаракат шакллари ҳам мавжуддир. Ернинг Қуёш атрофидаги, Ойнинг 
Ер атрофидаги ҳаракатини фазовий силжишнинг яққол кўриниши дейишимиз мумкин. Лекин 
Ер бағрида рўй бераётган мураккаб геологик жараёнларни, Ер сиртидаги биосферанинг яшаш 

---

24 
усулини биргина механик силжиш билан изоҳлаб бўлмайди. Ҳаракатнинг шакли қанчалик 
мураккаб бўлса, у билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар ҳам шу қадар мураккаб бўлади.
Ўзгаришларнинг шундай бир шакли борки, уни фалсафада ривожланиш деб аталади. 
Ривожланиш бу — муайян системанинг муайян вақт ва фазодаги яхлит, комплекс, орқага 
қайтмайдиган, илгариланма йўналишга эга бўлган, миқдорий ва сифатий ўзгаришидир. 
Шу жиҳатдан ҳаракатнинг икки хил тури бир-биридан фарқ қилинади. Ҳаракатнинг 
биринчи тури жисмда унинг сифати ва турғунлигини сақлаган ҳолда рўй берадиган ички 
ўзгаришларни ўз ичига олади. Яъни ҳар қандай жисмда бетўхтов ички ўзгаришлар рўй бериб 
туради, лекин бу ўзгаришлар шу жисмнинг ташқи сифатига жиддий таъсир кўрсатмайди. Лекин
ички ва ташқи таъсирлар оқибатида рўй берувчи ўзгаришлар аста-секин тўпланиб, кейинчалик 
жисмда кескин сифатий ўзгаришнинг вужудга келишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Мана 
шундай ўзгариш, яъни жисмнинг сифатини ўзгартирувчи ҳаракат иккинчи турдаги ҳаракатга 
киради ва у ривожланиш деб аталади. 
Борлиқнинг асосий яшаш шаклларига фазо ва вақт киради. Маълумки, ҳар қандай моддий 
жисм жойга, кўламга, ҳажмга эга. Фазо — вақтнинг муайян лаҳзасида оламни ташкил этган 
нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартибини акс эттирса, вақт эса фазонинг муайян нуқтасида 
рўй берувчи ҳодисалар кетма-кетлиги тартибини ифодалайди.