2. Agrar munosabatlarning rivojlanish boskichlari O’zbekiston Respublikasi agrar siyosatining asosiy yo’nalishlari va rivojlanish tamoyillari

Mavzu 8.Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda agrar siyosatni amalga oshirish bosqichlari
Reja
1. O’zbekistonda agrar munosabatlar shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari
2.Agrar munosabatlarning rivojlanish boskichlari
3.O’zbekiston Respublikasi agrar siyosatining asosiy yo’nalishlari va rivojlanish tamoyillari


1.O’zbekistonda agrar munosabatlar shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari

XX asr 20-yillarining urtalariga kelib uzbek kishloklarining ijtimoiy-iktisodiy axvolida bir oz siljishlarga erishildi. Ozik-ovkat razvyorstkasining ozik-ovkat soligi bilan almashtirilishi, ayrim bozor mexanizmlarining tiklanishi kishlok mexnatkashlariga ortikcha maxsulotlarini sotish, kishlok xujalik ekinlarini kupaytirish imkonini berdi. Natijada dexkon xujaliklarini tovar bilan ta’minlanishi oshdi, axolining turmush darajasi birmuncha kutarildi. Sh unga karamasdan, kishlok xujaligini tiklashga doyr asosiy masalalar xali yechilmagan va vaziyat murakkabligicha kolayotgan edi. 1924 yilda dexkonchilikda foydalanilgan yerlar respublikadagi mavjud ekin maydonlarining fakat 58,7% tashkil kildi, kishlok xujaligining yalpi maxsuloti esa 1913 yildagi darajaning 47,2% tashkil 29 etardi . Kishlok ikgisodiyotini yuksaltirishning ustuvor omillaridan biri usha davrda keng mikyosli agrar isloxotni avj oldirishdan iborat edi. U ni amalga oshirishning zarur ligini vujudga kelgan muammolarning keskinligi takozo kilardi. 1921-1922 yillardagi yer isloxotiga kdramasdan, uzbek kishloklarida xdli oldingi mustamlakachilik davriga xos bulgan kupgina uziga xos xususiyatlar, birinchi navbatda, kam yerlilik va yersizlik sakdanib kolgan edi. 1925 yilga kelib xdr 100 ta xujalikdan 13 tasi ekin ekiladigan yerga ega emasdi. Yersiz va 2 desyatinagacha30 yerga ega bulgan xujaliklar 71,8% ni tashkil etardi31. Uzbekiston kishloklari uziga xos mayda va tarkok yer uchastkalariga bulinganligi bilan ajralib turadi. Mayda dexkon xujaliklari, asosan, sugoriladigan kichik xududlar - Fargona vodiysi, Toshkent, Zarafshon va Xorazm voxalarida tuplangan edi. Agrotexnikaning uta oddiyligi, irrigasiya t i z i m i n r t n g tang xolatdaligi, mablaglarning kamligi yangi yerlarni jadal uzlashtirish imkonini bermagan edi. Bularning xdmmasi yer masalasining keskinlashuviga olib keldi. Taxdillarimiz kursatishicha, kambagal dex,konlar va badavlat katlamlar urtasida bolshevik ma’murlar tomonidan ataylab avj oldirilgan sinfiy karama karshilik tanglikning yanada kuchayishiga sabab buldi. Yer masalasi bilan bir katorda kishlok xujaligining tovarlik xususiyatini oshirish muammosi xdm keskin bulib turardi. Bu esa agrar munosabatlarni tubdan yangilash, yer-suv isloxotini utkazish zarurligini anglatardi. Barcha rivojlangan mamlakatlar ana shu boskichni utganlar. Chunki birichi bor «burjua inkilobi» kuygan agrar vazifani \a l kilmay turib, chukur bozor isloxotlarini amash’a oshirishga yul ochish mumkin emasdi. Afsuski, avval boshdanok bolsheviklar belgilagan agrar isloxotlar bozor tizimini inkor etardi. Xokimiyat organlari, agrar isloxotlarning dastlabki boskichida bulganidek, kishlokdar ijtimoiy kayta kurishning tarixiy jixatdan sinalgan iktisodiy vositalarini, «kapitalistik mamlakatlar»da dexkonlar masalasini xal kilishning muxim tajribasini inkor etdilar.

Isloxot boshlanishiga kadar Uzbekistonning barcha mintakalarida faol tashvikot-targibot ishlari avj oldirib yuborildi. X,amma joyda «Kushchi» ittifoki a’zolarining yigilishlari, maxsus kishlok yiginlari bulib utdi va faol chorikorlar, mardikorlar, yersiz dexkonlardan iborag islox,otga kumaklashish yacheykaJlapi saylandi. Ular yordamida barcha toifadagi xujaliklarning ruyxatlari tuzilib, yerga muxtoj bulganlar soni aniklandi, «ortikcha» ish xay vonlari va zurlik bilan tortib olinishi lozim bulgan «mexnat bilan shugullanmaydigan» xujaliklardagi kishlok xujaligi asboblari xam xisobga olindi. Urtax,ol dexkonlarga birmuncha e’tibor berildi, sababi ular isloxotni ishonchsizlik va extiyotkorlik bilan kutib olgan edilar, chunki ular isloxot natijasida uzlarining chek yerlaridan ajrab kolishdan chuchir edilar. Xolbuki urtaxol dexkonlar kishlokda asosiy kuch bulib, isloxotning butun borishi urtaxol dexkonlar kaysi tabakadan kelib chikkaniga va kaysi katlamlarga kushilishiga boglik edi. Shu sababdan xam bolsheviklar urtaxol dexkonga ustamonlik bilan munosabatda buldi. Ularning ijtimoiy-siyosiy axamiyatini xisobga olib, partiya ularii uz tomoniga ogdirishga intildi. Urtaxol dexkon «iktisodiyotni rivojlantirishda... v a ishchilar sinfi bilan dexkonlar ittifokini amalga oщ irish da asosiy, markaziy figura»34, deb e’lon kilindi. u ni mulkiy manfaatlardan xalos kilishga doyir chora-tadbirlar kurildi. Xususai, respublika buyicha urtacha «mexnat uchun yerdai foydalanish» normasi 4 desyatinagacha kilib belgilandi. Xujalikda ikkita otga ega bulishga ruxsat etilgan edi. Agrar isloxot «sinfiy zarbasi»ning butun kuchi guyo yirik yer egaligiga karshi, «pomeshchik» tipidagi xujaliklarni tugatishga karatilgandek edi. 1925-1929 yillar davridagi isloxotlarnish borishida yeri tortib olingan xujaliklar yer uchastkalarining xajmi va boshka kursatkichlar buyicha mutlako pomeshchik xujaliklari toifasiga kiritilishi mumkin emasdi. Lekin shartli ravishda (maxalliy uziga xoslikni e’tiborga olganda) ularni kuprok kulok xujaliklari bilan kiyoslash mumkin edi. Chunki «inkilobdan oldiigi» Rossiyadagi urtacha pomeshchik xujaligi kariyb 500 desyatina xaydaladigan yerga, kulok xujaligi esa 16-20 desyatina yerga ega edi. U rta Osiyo mintakasida (okrugiga karab) 10-15 desyatina yerga ega bulgan xujalik boy xujaligi, deb xisoblanar edi35. Aslida, Uzbekistondagi yer-suv isloxoti aia shu boy dexkonlar ski kulok xujaliklariga karshi karatilgan edi. Chunki Uzbekiston kommunistlarining II syezdida kabul kilingan «Yer isloxoti tugrisida»gi karorga muvofik yerdan foydalanish «normasi kiskargiriladigan boy guruxiga» yollanma mexnatni tadbik silgan barcha xujatiklar xam kiritilgan edi. Tadkikotlarni natijasida xulosa kilish mumkinki, 1925-1929 yillarda amalga oshirilgan isloxotni ommaviy jamoalashtirish (kollektivlashtirish) amalga oshirilgan «kuloklashtirish» siyosatining bolanishi sifatida e’tirof nish mumkin. Chunki, jamoalashtirishni utkazish jarayonida, shaxsiy uch olish, zuravonlik k>'rsatish kabi kupdankup xollarga yul kuyilgan edi. Bunda shuro xokimiyatining shu yillardagi barcha organlari uchun xos bulgan «inkilobiy-byurokratik» tafakkur mantikiga muvofik mikdoriy kursatkichlar ortidan kuvish, natijasida dastlabki rejaga kura 1925 yilda butun Fargona viloyatida 155 ta xujalikni tugatish muljallangan bulsa, 1926 yilning 15 yanvariga kelib, rejadagi muljallar 3,5 baravardan kuprok bulib chikdi. Tugatilgan xujaliklar soni 575 taga yetdi. Vakf yer maligiga jiddiy putur yetkazildi, diniy maktablar, madrasalar va boshka muassasalarni ta’minlashga ishlatiladigan diniy tashkilotlarning yerlari, mol-mulki musodara kilindi. Kambagal dexkonlarning ayrimlari yakin kishilaridan gortib olingan yerlarni olishdan bosh tortdilar. Misol uchun, Samarkand uyezdining Oktosh kishlogi kambagallari kishlok yiginida «begonaning yeridan foy-dalangandan kura ochlikdan ulganimiz afzal», ded il ar ’7. Birok ma’murlar bu xildagi «isloxotga karshi» kayfiyatlarga kat’iyan zarba berardilar. Umuman, Uzbekiston buyicha 1925-1929 yillardagi yer-suv isloxoti natijasida «pomeshchik tipi»dagi 1492 ta xujalik tugatildi. 27992 ta xujalikning yeri tortib olindi yoki kiskartirildi38. 89492 ta srsiz va kam yerli dexkon xujaliklari chek yerlari olishdi. M urakkab ijtimoiy-iktisodiy xodisa bulgan 1925-1929 yillar agrar isloxoti uz mazmuni va pirovard okibatlariga kura ziddiyatli tusda edi. Isloxot natijasida, bir tomondan, yersiz kambagal dexkonlarning bir kismi yerga ega bulib, uzbek kishloklaridagi ijtimoiy axvolni bir oz yaxshilagan bulsa, ikkinchi tomondan, asrlar mobaynida uzbek kishloklarida
shakllangan ijtimoiy-psixologik tartib, milliy kadriyatlarning buzilishini boshlab berdi. Natijada isloxot uzbek kishloklarining butun ijtimoiy-iktisodiy tuzilishiga xam ijobiy, xam salbiy uzgarishlar kiritdi. Isloxot jarayonida shakllangan kam kuvvatli xujaliklar tortib oliigan 474893 desyatina yer fondidan bor yuti 10%ini oldilar xolos. Kambagallar katlami isloxotdan keyin xam kupchilikni, umumiy dexkon xujaliklarining uchdan bir kismidan kuprogini tashkil etardi. Musodara kilingan yerlarning asosiy kismi esa kolxoz va sovxozlarga berildi. Yer isloxoti uzining butun mazmuni bilan badavlat xujaliklarni cheklashga va kishlokda sinfiy kurashni avj oldirishga karatilgan edi. Kooperasiya uziga xos sinfiylikdan tashkari xususiyatga ega ekanligini aytib utish xam muximdir. Obyektiv jixatdan olganda, yaigi iktisodiy siyosatga utish sharoitida kooperasiya kishlokda bozor munosabatlarini tiklash va xujalik xayotini jonlantirish borasida muxim vokea buldi. Birok kooperasiya axolini mustakil xech kimga boglik bulmagan ishlab chikaruvchi subyektlar sifatida tashkil etgan takdirdagina ijobiy axamiyatga ega bulishi mumkin edi. Kooperativ birlashmalarning davlat manfaatdor bulgan shakllari ancha kuprok rivojlandi. Davlatning iktisodiy manfaati esa avvalgidek, birinchi navbatda, paxtachilikka karatilgan edi. Ittifok xukumati Uzbekistonga asosiy paxta yetkazib beruvchi respublika sifatida karab, ulkada paxta yeti1ntirish xajmtini jadallik bilan oshirishga kuprok axamiyat berardi. Yangi iktisodiy siyosatga utilishi bilan xukumat paxtachilik kooperasiyasining imkoniyatlaridan foydalanish, bu strategik vazifani xal kilish kafolati deb bildi. 1927 yilda respublikada 386 ta paxtachilik kooperativlari mavjud edi. Paxtachilik kooperasiyasi yordamida guza ekinlari xosili uchun oldindan shartnomalar (kontraktasiya) tuzish amalga oshirildi, xom ashyoni sotib olish tashkil etildi, xujalikni asboblar va jixozlar bilan ta’minlap! Yulga yildi. 1925 yil boshlarida respublika xududida kooperativ tashkilotlariniig fakat ikki turi: universal kishlok xujaligi («Uzbekkishlok ittifoki») va matlubot kooperasiyalari mavjud edi. 1927 yil fevralga kelib «Uzpaxtasoyuz» paxtachilik kooperasiyasi, 1928 yil martda «Kolxozsengr» va «Kolxozittifok» oktyabrda «Chorvaitti-. fok» kooperasiyalari tashkil topdi. Keyinrok bogdorchilikuzumchilik birlashmalari vujudga keldi. Umuman, 1928 yilning oxiriga kelib 1888 ta paxtachilik, 442 ta gallachilik, 263 ta ipakchilik, 250 ta chorvachilik, 205 ta mevauzumchilik va 223 ta meliorativ shirkatlar faoliyat kursatayotgan edi40. Kooperativ xarakatni avj oldirish soxasida kurilgan chora-tadbirlar uzbek kishloklarini ma’lum darajada bozorga tortishga, mayda tovar xujaligini jonlantirishga srdam berdi. 1927-1928 yillarda uzok muddatli ssudaning 92,5%i va kiska muddatli ssudaning 89,7%i kambagallar guruxi xissasiga tu tri keldi. Urtaxol dexkonlar guruxining ulushi tegishli ravishda 4,8 va 10,3%ga teng buldi, badavlat xujaliklar esa butunlay ssuda olmadi41. Kontraktasiya tizimi jiddiy kamchiliklarga ega bulib, dexkonlar unga kooperasiya orkali yoppasiga jalb kilingan edi. Bu tizim kishlok tovar ishlab chikaruvchilariga xamisha \am foydali bulavermadi va davlatning kishlok xujalik ekinlari yetishtirishga bulgan monopoliyasini urnatishga yordam berdi, bundan kommunistik metropoliya manfaatdor edi. Xususan, 1928 yilda davlat kontraktasiyasi bilan paxta va pilla tayyorlash deyarli 100%, korakul teri 82% va jun tayyorlash 70% kamrab olingan edi42. Davlat yakka tartibdagi xujaliklarni kolxozlarga beriladigan imtiyozlar tizimi, birinchi navbatda, kishlok xujaligi texnikasi va shu kabilar bilan ta’minlash orkali ragbaglantirdi.