2-amaliy. Analogli o’lchasn asboblari. O‘lchashlarninig xatoliklari va klacsifikatsiyasi sifat mezonlari

4.3. Metrologiyaning asosiy postulatlari

Ushbu mavzuni ko‘rib chiqishdan oldin birgalikda oddiy­gina bir tajriba qilib ko‘ramiz:
Bir dona chiroyli olma olamiz (haqiqiy, iste’mol qili­nadigan olma). Uni biror bir tarozida, masalan savdo do‘kon­laridagi o‘lchash tarozisida tortib ko‘ramiz. Aytaylik massasi 74 g chiqdi. So‘ngra uni kattaroq, masalan qoplangan mahsu­lotlarni tortadigan erga qo‘yiladigan tarozida o‘lchab ko‘ramiz. Endi olgan qiymatimiz 75 g. Keyin xuddi shu olmani yuk avto­mobillarining massasini (10 tonnagacha) o‘lchaydigan katta ta­rozida o‘lchaymiz. Bu tarozi olmaning massasi yo‘q deb uning og‘irligini sezmaydi. Endi oxirgi tajriba, olmani bir necha bo‘laklarga bo‘lib, laboratoriya tarozisida har bir bo‘lakni tortamiz va yakuniy natijani hisoblaymiz. Olingan qiyma­timiz quyidagicha bo‘lishi mumkin - 74,3718 g. Qarang-a, to‘rt xil o‘lchash vositasida to‘rt xil qiymat oldik.
Xo‘sh, qaysi bir qiymatni haqiqiy deb olishimiz mumkin. Aslida, olmaning massasi qanday? Albatta, tajribada ko‘rila­yotgan olmaning aynan olingan qiymati mavjud. Bu qiymatni biz chinakam qiymat deb ataymiz.
CHinakam qiymat kattalikni miqdor jihatdan har to­monlama, bekami-ko‘st va butkul tavsiflaydigan qiymat hisob­lanadi. Ammo, uni aniq o‘lchash imkoniyati mavjud emas. SHuni ko‘rib chiqamiz:
Faraz qilaylik, o‘ta aniq o‘lchaydigan tarozi topdik va olmaning massasini aniqlamoqchimiz. Lekin bu tarozida aniq bir to‘xtamga kelgan qiymatni ololmaysiz. CHunki olmadan juda oz miqdorda (1-2 molekula bo‘lsa ham) namlik kamayib turadi. Demak aniq qiymatni ololmaysiz. Biz hozir aniq o‘lchaydigan vosita bor deb hisoblayapmiz. Lekin aslida bunday o‘lchash vositasi yo‘q va bo‘lmaydi ham. Nima uchun deyishingiz tabiiy, albatta. Agar o‘zga sayyoraliklar kelib bizga aynan shunday, bekami-ko‘st, mutlaqo aniq o‘lchaydigan asbob olib kelib berishganda ham quyidagi paradoks bo‘lishi tabiiy. Metrologik nuqtai nazardan o‘lchash vositasiniig muayyan metrologik tavsiflari mavjud bo‘lib, bu tavsiflarga ega bo‘lgandan so‘nggina biz olingan natijani baholashimiz mum­kin. Biz aytayotgan o‘lchash vositasini metrologik tavsiflash uchun undan ham aniq o‘lchaydigan boshqa asbob kerak bo‘ladi. Bu xuddi analginning tarkibida kofein bor, kofeinning tarki­bida kodein, kodeinning tarkibida esa analgin bor degandek gap. Xullas, kattalikning chinakam qiymatini o‘lchab bo‘lmaydi. Modomiki, chinakam qiymatni o‘lchash imkoni yo‘q ekan, o‘lchash amalida qiymati unga yaqin bo‘lgan va uni o‘rniga ishlatilishi mumkin bo‘lgan boshqa qiymat, ya’ni haqiqiy qiymat qo‘l­laniladi. Bu xususda metrologiyaning uchta asosiy postulat­lari mavjud: