2. Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kirish

Асосий воситаларни ҳисобга олувчи ҳисобварақлар



2-jadval
Номоддий активларни баҳолаш усуллари



3. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishini hisobga olish

Quyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati xo‘jalik yurituvchi sub’ekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

sotilganda;

• 
  undan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan chiqarilganida;
  
• 
  chet xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va shaxslarga bepul berilganida;
  
• 
  boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida;
  
• 
  moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilganida;
  
• 
  kamomad yoki yo‘qotish aniqlanganida.
  

Asosiy vositalar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati asosiy vositalarni hisobga olishning tegishli schyotlari kreditidan 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schyoti debetiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalarni chetga sotishdan tushgan tushum 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schyoti krediti bo‘yicha 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» va 0990-«Boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzlari» schyotlari bilan korrespondensiyada aks ettiriladi.
Asosiy vositalar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish summasi 0210-0290-schyotlari debetidan 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schyoti kreditiga hisobdan chiqariladi.
To‘liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarning sotilishidan ko‘rilgan foyda (zarar) asosiy vositalarning boshlang‘ich (tiklash) qiymati, QQS (faqat QQS to‘lovchilari uchun) hamda sotish xarajatlari va tushumlariga to‘g‘rilangan, oyning 1-sanasiga hisoblangan eskirish o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Misol.
«MALIKA» hissadorlik jamiyatida may oyida asosiy vosita hisobdan chiqarildi: balans qiymati 120000 so‘m, eskirish qiymati 30000 so‘m.
Asosiy vositaning sotish qiymati 80000 so‘m. Moliyaviy natijani aniqlab, muomalaga quyidagicha provodka beramiz:
♦ dasturiy ta’minotning sotish qiymatiga:
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» - 200000 so‘m
K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotishsi va boshqacha chiqib ketishi» - 200000 so‘m.
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 120000 so‘m
K-t 0130-«Mashina va jihozlar» -120000 so‘m.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi» - 30000 so‘m K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 so‘m.
♦ QQS hisoblab yozildi. QQS summasi asosiy vositalarning
shartnomaviy qiymati va qoldiq qiymati o‘rtasidagi farqdan
aniqlanadi. Soliqqa tortiladigan oborot 200-(120-30)=110000
so‘mdan iborat.
QQS= 110000*20/100=18300 so‘m;
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 18300 so‘m
K-t 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» -18300 so‘m.
♦ Asosiy vositani sotishdan foyda olindi (200000+30000-
120000-18300)=91700so‘m:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 91700 so‘m.
K-t 9310-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan foyda» - 91700 so‘m.
To‘liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalarni bepul berishdan ko‘rilgan zararlar mazkur asosiy vositalarning boshlang‘ich (tiklash) qiymati hamda berilgan oydan oldingi oyning 1-sanasiga hisoblab yozilgan va berayotgan taraf tomonidan to‘lanadigan QQS summasiga ko‘paytirilgan eskirish o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Misol.
Boshlang‘ich qiymati 70000 so‘m bo‘lgan stanok boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektga bepul berilgan, eskirish summasi-30000 so‘m.
Bunda asosiy vositalarning qoldiq qiymati QQSga tortish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi, ya’ni 70000-30000=40000 so‘m.
Hisoblab yozilgan QQS summasiq40000*20/100=6700 so‘m.
Asosiy vositani bepul berishdan ko‘rilgan zarar summasi quyidagiga teng: 70000-6700-30000=33300 so‘m. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodka beramiz:
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 70000 so‘m
K-t 0130-«Mashina va jihozlar» - 70000 so‘m.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi» - 30000 so‘m K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 so‘m.
♦ QQS hisoblandi:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 6700 so‘m
K-t 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 6700 so‘m.
♦ Stanokni bepul berishdan zarar ko‘rildi (70000-6700-
30000)^33300 so‘m:
D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 33300 so‘m
K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 33300 so‘m.
Mol-mulkni bepul berishdan ko‘rilgan zararlar teskari hisoblash yo‘li bilan berayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektda soliqqa tortiladigan bazaga kiritiladi.
Asosiy vositalar boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ustav kapitaliga badal sifatida kiritilishi mumkin.
Misol.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ustav kapitaliga boshlang‘ich qiymati 350000 so‘m bo‘lgan, 500000 so‘m shartnoma bahosiga ega bo‘lgan hamda eskirishi 140000 so‘m bo‘lgan stanokni ulush sifatida kiritdi. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodkalar beriladi:
♦ Boshlang‘ich qiymatni hisobdan chiqarish:
D-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 350000 so‘m
K-t 0130-«Mashina va jihozlar» - 350000 so‘m.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi» -140000 so‘m K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 140000 so‘m.
♦ shartnomaviy bozor bahosi bo‘yicha uzoq muddatli investitsiyal ar:
D-t 0620-0690-«Uzoq muddatli investitsiyalar» - 500000 so‘m K-t 9210-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» - 500000 so‘m.

Xulosa
O‘rganilayongan mavzu tahlil qilib, tartibga soluvchilarning turli pozitsiyalari o‘rganib, shuningdek, ushbu masala nazariyasi jihatlarini yaxshilashga quyidagi variantlarni taklif qilishimiz mumkin
. 1. Ijara munosabatlari taraflari bevosita ijara shartnomasida yoki shartnomaga qo‘shimcha shartnomada lizing ob’ektini yaxshilash uchun tegishli shartlarni kelishishlari kerak, shu jumladan, ijarachining ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan muayyan yaxshilanishlarning narxi va turlarini aniqlashtiriradi.
2. Lizing shartnomasida lizing beruvchining huquqlarini himoya qilish uchun ushbu ishlarni ishlab chiqarishdan oldin mulk egasiga loyiha-smeta hujjatlarini majburiy taqdim etish kerak.
3. Shartnomaga yoki shartnomaga qo‘shimcha kelishuvga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yaxshilanishlarning ajratilishi va ajralmasligini aniqlash kabi masalalarni hal qilish muhimdir.
4. Bundan tashqari, ijaraga olingan mulkni takomillashtirish kontseptsiyasini joriy amaliyot va ushbu masala nazariyasiga asoslangan holda ochish bilan bog‘liq masalani hal qilish ham muhimdir.

• 
  Шуни ҳисобга олиш керакки, тижорат банклар асосий воситалари ва номоддий активларига амортизация ҳисоблашда асосан тўғри чизиқли усулдан фойдаланиши ва бу ўз навбатида, асосий воситаларга амортизация ҳисоблашнинг ушбу усули тижорат банклар учун ҳисоб юритишда қулайлик туғдириши ҳисобга олинди. Бироқ, бу усулни қўллаш айрим тармоқлар учун деярли самарали эмас. Асосий воситалар, жумладан уларнинг актив қисми учун амортизация ҳисоблашнинг бошқа усули, яъни бажарилган иш ҳажмига қараб амортизация ҳисоблаш усули қўлланилса, мақсадга мувофиқдир