2-bosqich F1 guruh talabasi Mutalova Shohsanamning Optika fanidan tayyorlagan Mavzu: Yorug’likning dispersiyasi va yutulishi Reja

O`zbekiston Respublikasi
Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi
Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi
Andijon Davlat Universiteti
Fizika-matematika fakulteti
Fizika yo`nalishi
2-bosqich F1 guruh talabasi
Mutalova Shohsanamning
Optika fanidan tayyorlagan

Mavzu: Yorug’likning dispersiyasi va yutulishi

Reja:

1. 
   Yorug’likning dispersiyasi
   
2. 
   Anomal dispersiyaning tajribada tadqiq qilinishi
   
3. 
   Dispersiyaning elektron nazariyasi
   
4. 
   Muhit molekulyar tuzulishining dispersiyaga ta’siri. Molekulyar refraksiya
   
5. 
   Yorug’likning yutulishi
   

Yorug’lining dispersiyasi
YORUG’LIK DISPERSIYASI -modda sindirish ko’rsatkichi p ning yoruglik chastotasi v ga yoki yorug’lik to’lqinlari faza tezligining ularning chastotasiga bog’likligi. Yorug’lik dispersiyasi tufayli oq yorug’lik dastasi prizma orqali o’tganida spektrga ajralishi yuz beradi. Spektrga ajralish hodisasini o’rganishi oqibatida I. Nyuton Yorug’lik dispersiyasi hodisasini kashf etdi (1672). Spektr sohasida shaffof bo’lgan moddada v ning kattalashishi (X ning kichrayishi) bilan p ortadi: p ning X ga bunday bog’lanishini normal Yorug’lik dispersiyasi deyiladi. Moddaning yutish sohasi yaqinida p ning to’lqin uzunligi X ga bog’liq tarzda o’zgarishi ancha murakkab. Masalan, tsianin eritmasidan yasalgan yupqa prizmaning yutish sohasida qizil nurlar binafsha nurlarga nisbatan kuchliroq, yashil nur, so’ngra ko’k nur eng kam sinadi. Bunday holatni anomal Yorug’lik dispersiyasi (X ning kichrayishi bilan p ning kamayishi) deyiladi. Moddada yorug’likning sinishi yorug’lik fazaviy tezligining o’zgarishi natijasida yuz beradi; moddaning sindirish ko’rsatkichi p=S/SF; bunda SF — yorug’likning muhitdagi fazaviy tezligi. Yorug’likning elektromagning — _ zariyasiga ko’ra SF=S/p bunda e - dielektrik singdiruvchanlik, ts — magnit singdiruvchanlik. Spektrning optik sohasida barcha moddalar uchun ts birga juda yaqin. Shu sababli p=h₁e bo’lgani uchun Yorug’lik dispersiyasi e ning chastotaga bog’liqligi bilan tushuntiriladi.
Dispersiyaning matematik xossalari va undan statistikada foydalanish
O’rtacha kvadrat chetlanish bir qancha matematik xossalarga ega, ular uni hisoblashni soddalashtiradi yoki engillashtiradi.

1. 
   Agar belgining alohida miqdorlaridan qandaydir bir “A” sonni ayirsak yoki qo’shsak bunda o’rtacha kvadrat chetlanish o’zgarmaydi:
   Demak, dispersiyani faqat belgilangan variantlar asosida emas, balki shu variantalarning qandaydir bir o’zgarmas “A” sonidan bo’lgan chetlanishi asosida hisoblash ham mumkin.
   

2. 
   Agar belgining alohida miqdorlarini qandaydir o’zgarmas “A” songa bo’lsak yoki ko’paytirsak, unda o’rtacha kvadrat chetlanish A2 ga, o’rtacha kvadratik chetlanish esa A martaga kamayadi yoki ko’payadi:
   Demak, belgining alohida miqdorini dastlab «A» songa (masalan, interval oralig’iga) bo’lib dispersiyani hisoblash mumkin, so’ngra esa olingan natijani o’sha o’zgarmas «A» sonning kvadratiga ko’paytirib, dispersiyaning haqiqiy qiymati (xuddi shunga o’xshash o’rtacha kvadratik chetlanish) aniqlanadi.
   
3. 
   Agar o’rtacha arifmetik va alohida miqdorlar asosida emas, balki o’rtachani qandaydir bir “A” son bilan almashtirib, so’ngra ular o’rtasida o’rtacha kvadrat chetlanish hisoblansa, u hamma vaqt o’rtacha arifmetik bo’yicha hisoblangan dispersiyadan katta bo’ladi.
   

n - sindirish kursatgichining  - yorug’lik chastotasiga yoki  to’lqin uzunligiga bog’liqligiga yorug’lik dispersiyasi deyiladi. n=f( ) (1) Nyutonning klassik tajribasi 1672- yil oq yorug’likni spektrlarga prizma orqali ajratadi (2-rasm). Prizmada dispersiyalanuvchi nurni ko’rib chiqaylik (1-rasm).
2.