2 Butun dunyo oʻrgimchak toʻri

4.2. Intеrnеt bilan ishlash HTML va boshqa programma vositalari yordamida tayyorlangan Web sahifalarida foydalanuvchiga tushunarli ko`rinishda tasvirlash uchun maxsus programmalar ishlab chiqilgan bo`lib, bunday programmalar brauzеr programmalar dеb ataladi. Hozirda bir nеcha shunday programmalar ishlab chiqilgan bo`lib, ular tabiiy ravishda hujjatlarni ko`rishni turlicha tahrir qiladilar. Brauzеr programmalar orasida kеng tarqalgan Microsoft Internet Explorer va Netscape Navigator programmalaridir. Birinchi programma tеkinga bеrilsa (albatta, Windows litsеnzion programmasi mavjud bo`lsa), ikkinchisi tijorat shaklida (pulli) tarqatiladigan programmadir. Biz asosan Microsoft Internet Explorerga to`xtaymiz, chunki hozirda u Web sahifalarni ko`rishning yuksak quroliga aylandi. U Windows da brauzеr emas, hatto shaxrlovchi dеb ham yuritiladi. Buning asosiy sababi, HTML va boshqa programma vositalaridan (Java, java Script) foydalanib tuzilgan Web sahifalarini uning foydalanuvchiga tushunarli ko`rinishda sharxlab bеrishidadir. Shunday qilib, brauzеrning asosiy vazifasi URL adrеslarda joylashgan Web sahifalarni kompyutеrga yuklash va uni foydalanuvchiga tushunarli ko`rinishda monitor ekranida ko`rsatib bеrishdir. Intеrnеt bilan ishlash uchun Internet Explorer dasturi ishga tushiriladi. Internetning Explorerda ishlashi uchun Windowsning programma mеnyusidan yoki bеvosita ish stolidan kompyutеrga yuklanadi. Natijada ekranda quyidagi Microsoft Internet Explorer oynasi paydo bo`ladi (2- rasm). 2 - rasm. Microsoft Internet Explorer oynasi. Kеrakli axborot (Web sahifa ) manzili Intrnet Explorer dasturining Adrеs qismiga yoziladi va tugmasi bosiladi 4.3. INTERNETning ba'zi foydali manzillari ro’yhati http://www.w3.org- intеrnеtning rasmiy hujjatlar saqlanadigan sеrvеri, hususan, siz bu еrda HTML tilining amaldagi andozalarini va uning yangi namuna vеrsiyalari bayonini, intеrnеt ishi masalalari muhokama qilingan konfеrеntsiya (anjuman)larga murojaatlarni, global kompyutеr tarmog`ining boshqa manbaalariga murojaatlarini topasiz. http://www.tsau.uz. Bu Toshkеnt Davlat Agrar Univеrsitеti sayti bo`lib, undan univеrsitеt xaqida to`liq ma'lumot olishingiz mumkin. http://www.machaon.ru/digest/. Agar siz ingliz tilini yaxshi bilmasangiz, bu sahifada intеrnеtda ishlash haqidagi rus tilida yozilgan hujjatlarga murojaatlarni topasiz. http://web.canlink.com/helpdesk/window.htmlда ishlab chiqaruvchi kompaniya -larning WWW adrеslar ko`rsatilgan. HTML muharrirlarining ro`yxati. Bunda erkin tarqatiladigan programmalarni ko`rsatilgan sеrvеrlardan yuklab olishingiz mumkin. http://www2.imagiware.com/RxHTML/htdocs/single.html - HTML doktori. HTML hujjat tuzilishi, jadvallar, formatlarning to`g`riligi, murojaatlarning haqiqiyligini tеkshiradi. Masalan: rasmga mavjud bo`lmagan murojaat ishlatiladi yoki ochiluvchi va yopiluvchi teglar soni tеng emas. Bu holda programma xato qilingan hujjat satrining nomеrini ma'lum qiladi. Http://www.javasoft.com/ - Java programmalari ta'minotining sеrvеri. http://www.javaword.com/javaword/javatips/jwjavatips/index.html. Bu еrda qiziqarli Java aplеtlarni topish mumkin. http://www.neystadt.org/winnt/site.htmda ma'lumot sеrvеrini Windows NT asosida tashkil qilishning asosiy printsiplari haqida еtarlicha katta hajmdagi maqola taqdim etilgan. Http://www.halyava.ru/ - 500 kilobaytli bеpul WWW sahifalari. To`lov sifatida har bir sahifaga sеrvеr tomonidan tashkil qilingan rеklama kiritiladi. Pochta qutisi havola qilinadi. Http://www.yi.com,http://www.geosites.com, http://www.freeyellow.com pochta qutisi havola qilinishi bilan http://www.Vibor.ru sahifa o`lchovi 2 Mb gacha bo`lishi mumkin. Http://www/i - connect.ru sahifa o`lchami 2 Mb gacha bo`lishi mumkin. Pochta qutisi havola qilinadi. Http://www.chat.ru sahifa o`lchami 3 Mb gacha bo`lishi mumkin. Pochta qutisi havola qilinadi. Http://www.real.com/. Bu sеrvеr Internet orqali “jonli” va vidеo uzatish muammolariga bag’ishlangan. Tarmoq orqali radio eshitishni va vidеo ko`rishni xohlovchilar uchun juda ko`p tavsiyalarni o`z ichiga olgan.

Axborotlashtirish - bu ta'limni takomillashtirishga majbur qiluvchi asosiy omillardan biridir. O'qitishning mazmuni va usullari o'zgarib bormoqda, o'qituvchining o'rni o'zgarib bormoqda, bu asta-sekin bilimlarning oddiy tarjimonidan yangi bilim, ko'nikma va malakalarni egallash uchun talabalar faoliyatini tashkilotchisiga aylanadi. Internetda nashr etilgan ta'lim ma'lumotlari axborotlashtirishning muhim vositasidir. Ulardan umumiy, o'rta ta'lim tizimida ishlaydigan barcha mutaxassislar tomonidan to'g'ri, o'z vaqtida va maqsadga muvofiq foydalanilishi maktab o'quvchilarini tayyorlash samaradorligining garovi bo'lishi bejiz emas.
Keling, kompyuter tarmoqlarining tarqatilgan axborot resurslari bilan ishlashni batafsil ko'rib chiqamiz.
Bunday AKT vositalari umumiy o'rta ta'lim muassasalari faoliyatiga quyidagilarni kiritish imkonini beradi:

• 
  o'quv va uslubiy materiallarni tayyorlash uchun Internetdagi (veb-saytlar) o'quv va ilmiy saytlarda joylashtirilgan ma'lumotlardan foydalanish. Xulosa va xabarlar;
  
• 
  internetda ta'lim muassasasi vakolatxonasini tashkil etish;
  
• 
  maktab intizomining mazmuni va uni Internetda joylashtirishga bag'ishlangan sayt yaratish;
  
• 
  o'qituvchilar va talabalarning shaxsiy veb-saytlarini joylashtirish.
  

Internetdagi axborot resurslarining aksariyati gipermedia tamoyillari asosida tashkil etilgan veb-sahifalar deb nomlanadi.
Veb-sahifa quyidagilarni o'z ichiga olgan hujjatdir.

• 
  formatlangan matn;
  
• 
  multimedia ob'ektlari (grafikalar, ovozli, videokliplar);
  
• 
  boshqa veb-sahifalarga yoki boshqa axborot resurslariga havolalar;
  
• 
  ularga o'rnatilgan dasturga muvofiq kompyuterda ishlarni bajarishga qodir bo'lgan faol komponentlar.
  

Odatda, veb-sahifa fayllarning butun guruhidan iborat bo'lgan juda murakkab hujjatdir.
Bir sahifada barcha kerakli ma'lumotlarni taqdim etish qiyin, shuning uchun ko'pincha ma'lumotlar bitta mavzu, umumiy dizayn uslubi va o'zaro gipermatnli bog'lanishlar bilan bog'langan bir necha o'nlab yoki yuzlab veb-sahifalar to'plami ko'rinishida taqdim etiladi. Ushbu to'plam veb-sayt yoki veb-sayt deb nomlanadi.
Har bir veb-saytning boshlang'ich sahifasi bor, ular boshlang'ich sahifasi yoki uy sahifasi deb nomlanadi.
Muntazam veb-sayt talab qilingan hujjatni faqat mijoz so'raganda yuboradi. Mijozlarni ro'yxatdan o'tkazish va obuna bo'lish sharti bilan o'z-o'zidan yangilangan ma'lumotlarni etkazib berishga qodir veb-saytlar mavjud.
Ko'p sonli veb-saytlar va veb-sahifalar juda ko'p turli xil WWW-serverlarda, ya'ni maxsus dasturiy ta'minot o'rnatilgan kompyuterlarda saqlanadi.
Tarmoqqa kirish huquqi bo'lgan foydalanuvchilar veb-brauzerlar (brauzerlar, brauzerlar) ma'lum nomini olgan World Wide Web uchun mijoz dasturlari yordamida veb-sahifalardan ma'lumot olishadi va ko'rishadi.
Sahifani olish uchun brauzer kerakli hujjatni saqlaydigan veb-serverga kompyuter tarmog'i orqali so'rov yuboradi. So'rovga javoban server tomoshabinga kerakli veb-sahifani yoki u yoki boshqa sabablarga ko'ra mavjud bo'lmaganda xato haqida xabar yuboradi. Mijoz-server o'zaro aloqasi ma'lum qoidalarga muvofiq yoki boshqacha qilib aytganda dastur protokoliga muvofiq amalga oshiriladi.
Veb-hujjat tarkibiga boy matnlar, grafikalar va Internetdagi turli xil manbalarga gipermatnli havolalar kirishi mumkin. Ushbu imkoniyatlarning barchasini amalga oshirish va ular ko'rib chiqiladigan shaxsiy kompyuterning dasturiy ta'minotidan axborot resurslarining mustaqilligini ta'minlash uchun maxsus til ishlab chiqildi. U HyperText Markup Language (HTML) yoki Hypertext Markup Language deb nomlanadi.
Internetdagi har bir faylning o'ziga xos manzili ham mavjud. URL deyiladi. URL (Universal Resurs Locator) - bu tarmoqdagi har qanday faylning manzili. URL manzilida faylga kirish uchun protokol nomi, qaysi server dasturida ishlashini ko'rsatadigan kompyuter manzili va faylga to'liq yo'l ko'rsatilgan.
So'nggi paytgacha Internetda axborot resurslari bilan ishlash uchun mijoz dasturlari to'plamini chiqarishda asosiy raqobatchilar ikkita yirik kompaniya - Netscape Communications va Microsoft edi. Birinchi firmaning mahsuloti Netscape Communicator deb nomlanadi va mashhur Netscape Navigator brauzer dasturini o'z ichiga oladi. Microsoft-ning Internet-mijoz dasturlari to'plami Internet Explorer deb nomlanadi. Ushbu to'plamdagi brauzer xuddi shu nomni oldi.
Internetning rivojlanishi va unda nashr etilayotgan axborot resurslari sonining ko'payishi bilan zarur resurslarni topish muammosi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Umumiy o'rta ta'lim tizimi uchun u tarmoqda nashr etilgan, amalda maktab o'quvchilarini tayyorlash tizimining samaradorligini oshirishi mumkin bo'lgan axborot manbalarini izlashdan iborat.
Bunday qidiruv Internet-ning butun dunyo telekommunikatsiya tarmog'ida nashr etilgan axborot resurslari bilan o'zaro aloqalarga asoslangan.
Kutubxonalarda, musiqiy kutubxonalarda, film kutubxonalarida saqlanadigan insoniyatning ulkan axborot yukiga yo'l katalog kartalari orqali amalga oshiriladi. Internetda sizga kerakli ma'lumotlarni topish uchun o'xshash mexanizmlar mavjud. Bu foydalanuvchilar uchun boshlang'ich nuqtasi bo'lib xizmat qiladigan qidiruv tizimlari. Kontent nuqtai nazaridan ularni Internetdagi yana bir maxsus xizmat deb hisoblash mumkin.
Qidiruv motorlar juda ko'p va xilma-xildir. Qidiruv indekslari va kataloglarini ajratish odatiy holdir. Indeks-serverlar muntazam ravishda Internetdagi ko'pgina veb-sahifalarning tarkibini o'qiydi (ularni "indekslaydi") va ularni to'liq yoki qisman umumiy ma'lumotlar bazasiga joylashtiradi. Qidiruv tizim foydalanuvchilari ushbu ma'lumotlar bazasida o'zlarini qiziqtirgan mavzuga tegishli kalit so'zlar yordamida to'liq matnli qidiruvlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Qidiruv natijalari odatda foydalanuvchi e'tiboriga tavsiya qilingan sahifalarning ko'chirmalaridan va ularning manzillaridan (URL), ko'priklar shaklida yaratilgan. Ushbu turdagi qidiruv tizimlari bilan ishlash aniq nimani topmoqchi ekanligingizni yaxshi bilsangiz qulay bo'ladi.
Kataloglar qiziqarli havolalar, xatcho'plar ro'yxatidan o'sib chiqdi. Aslida, ular "umumiydan o'ziga xosgacha" tamoyili asosida qurilgan aloqalarning ko'p darajali semantik tasnifini anglatadi. Ba'zida havolalarga axborot resursining qisqacha tavsifi qo'shiladi. Odatda, sarlavhalar (toifalar) nomlari va resurslarning tavsiflarini kalit so'zlar bo'yicha qidirish mumkin. Kataloglar nima qidirayotganlarini aniq bilmaganlarida foydalaniladi. Eng umumiy toifalardan aniqroq toifalarga o'tishda siz Internetdagi qaysi multimedia resurslari bilan tanishishingiz kerakligini aniqlay olasiz. Izlash kataloglarini tematik kutubxona kataloglari, tezaurus lug'atlari yoki hayvonlar va o'simliklarning biologik tasniflari bilan taqqoslash maqsadga muvofiqdir. Qidiruv ma'lumotnomalarini saqlash qisman avtomatlashtirilgan, ammo hozirgi kunga qadar resurslarni tasniflash asosan qo'l bilan amalga oshirilmoqda.
Qidiruv kataloglari umumiy va ixtisoslashgan. Umumiy maqsadli qidiruv kataloglarida turli xil profil ma'lumotlari mavjud. Ixtisoslashgan kataloglar faqat ma'lum bir mavzuga bag'ishlangan manbalarni birlashtiradi. Ular ko'pincha o'z hududlaridan manbalarni yaxshiroq qamrab olishga va etarli darajada rubrika yaratishga muvaffaq bo'lishadi.
Internetda resurslarni to'playdigan ko'plab kataloglar va portallar mavjud, ulardan foydalanish umumiy o'rta ta'lim tizimida maqsadga muvofiqdir.
Internetda bunday kataloglar va axborot resurslaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir:

• 
  o'qituvchilarni, o'quvchilarni va ota-onalarni ta'limning maqsadlari va mazmuniga mos bo'lgan zamonaviy, o'z vaqtida va ishonchli ma'lumot bilan tezkor ta'minlash;
  
• 
  tinglovchilarning bilimlarni mustaqil o'zlashtirish bilan bog'liq turli xil shakllarini tashkil etish;
  
• 
  zamonaviy axborot-telekommunikatsiya texnologiyalarini (multimedia texnologiyalari, virtual haqiqat, gipermatn va gipermedia texnologiyalari) o'quv faoliyatida qo'llash;
  
• 
  mashg'ulotlar samaradorligini ob'ektiv o'lchash, baholash va bashorat qilish, maktab o'quvchilarining ta'lim faoliyati natijalarini davlat ta'lim standarti talablari bilan taqqoslash;
  
• 
  talabaning bilim, ko'nikma va malakalari darajasiga, shuningdek, uning o'rganish motivatsiyasining o'ziga xos xususiyatlariga mos ravishda o'quv faoliyatini boshqarish;
  
• 
  maktab o'quvchilarining individual o'z-o'zini o'rganishi uchun sharoit yaratish;
  
• 
  o'qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan o'qituvchilar, tinglovchilar va ota-onalar o'rtasida doimiy va tezkor aloqa;
  
• 
  mamlakatning normativ qoidalari va mazmunli kontseptsiyalariga muvofiq umumiy ta'lim muassasalarining samarali ishlashini tashkil etish.
  

Internetdagi turli xil ma'lumot manbalari umumiy o'rta ta'limda foydalanish uchun mos bo'lishi mumkin. Bunday manbalar orasida ta'limning Internet-portallarini alohida ajratish mumkin, ular o'zlari resurslar katalogi, xizmat ko'rsatuvchi va kompyuterli dasturiy ta'minot, qog'oz nashrlarning elektron namoyishi, elektron ta'lim vositalari va o'quv natijalarini o'lchash vositalari, yangiliklarni, e'lonlarni va o'quv jarayoni ishtirokchilari bilan aloqa vositalarini o'z ichiga olgan resurslardir. ...
Axborot resurslarining eng ko'p qismi ta'lim jarayonida o'qituvchilar va maktab o'quvchilaridan foydalanishga qaratilgan. Ushbu manbalarning bir qismi har bir o'quv fani bo'yicha davlat ta'lim standartlari va namunaviy dasturlariga muvofiq an'anaviy ta'lim tizimida foydalanish uchun mo'ljallangan. Boshqa ta'lim manbalari maktab o'quvchilarining sinfdan va maktabdan tashqari ishlarini olib borish, bilimlarni chuqurlashtirish va mustaqil o'rganish uchun mo'ljallangan (talabalar va abituriyentlar uchun). Ma'lumotnoma va entsiklopedik xarakterdagi resurslar, shuningdek ta'lim faoliyati natijalarini o'lchash, kuzatish va baholash vositalari ajratilgan.
Internet tarmog'ining axborot resurslaridan foydalangan holda o'qituvchilar maktab o'quvchilarining bilim faoliyatini yanada samarali boshqarish, o'quv va tarbiya natijalarini tezda kuzatib borish, o'quvchilarning tayyorgarlik darajasi va bilim sifatini oshirish bo'yicha oqilona va tegishli choralarni ko'rish, pedagogik mahoratni maqsadli ravishda oshirish, kerakli ta'lim ma'lumotlariga tezkor ravishda maqsadli kirish imkoniyatiga ega bo'lishadi, uslubiy va tashkiliy xarakterga ega. O'zlarining axborot resurslarini ishlab chiqish bilan shug'ullanadigan o'qituvchilar Internetda nashr etilgan o'quv manbalaridan, kerakli havolalarni o'rnatgan va mualliflik huquqlarini hurmat qilgan holda foydalanish uchun qo'shimcha imkoniyatga ega bo'ladilar.
Talabalarning Internetdagi axborot manbalariga kirishi maktab o'quvchilariga maktabda o'rganish, o'qituvchilarning topshiriqlarini bajarish, mustaqil o'rganish va bo'sh vaqtlarini tashkil etish uchun zarur bo'lgan asosiy va qo'shimcha o'quv materiallarini taqdim etadi. Bunday manbalar tufayli maktab o'quvchilari yangiliklar bilan tezda tanishish, bo'lib o'tayotgan olimpiadalar, musobaqalar to'g'risida ma'lumot olish, maslahatlashish, o'qituvchilar va tengdoshlari bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega. Abituriyentlar Internetdagi ma'lumot manbalaridan o'qishni davom ettirish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni - institutlar, universitetlar va akademiyalar to'g'risidagi ma'lumotlarni, qabul shartlari va shartlari, kirish imtihonlariga tayyorgarlik ko'rish uchun zarur bo'lgan o'quv-uslubiy materiallarni topadilar.
Maktab o'quvchilarining ota-onalari va jamoatchilik vakillari Internetning axborot resurslaridan foydalangan holda federal va mintaqaviy ta'lim tizimlarining rivojlanishi va faoliyati to'g'risida ko'proq bilib olishlari, o'qituvchilarning o'quv dasturlari, dasturlari va tavsiyalari bilan tanishishlari va umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirishga ta'sirchan ta'sir ko'rsatishlari mumkin.
Internet tarmog'ining axborot resurslaridan foydalangan holda, ta'lim muassasalari ma'muriyati amaldagi qonunchilik va me'yoriy hujjatlar bilan o'zaro bog'liq holda samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari, o'qituvchilar faoliyatini xolisona baholashlari, hamkasblari bilan zudlik bilan o'zaro aloqada bo'lishlari, ta'lim muassasasini rejalashtirish va boshqarishning umumiy darajasini oshirishi mumkin bo'ladi.
Axborot resurslarining asosiy qismidan maktab o'quvchilarini umumiy o'rta ta'lim ta'lim dasturining barcha fanlari bo'yicha o'qitish samaradorligini oshirish uchun foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Internetda axborot resurslaridan foydalanish o'qituvchilar tomonidan oldindan tatbiq etilgan uslubiy o'quv tizimining asosiy tarkibiy qismlari - maqsadlari, mazmuni, usullari, tashkiliy shakllari va foydalaniladigan o'quv qo'llanmalari bilan oldindan bog'liq bo'lishi kerakligini tushunish muhimdir. Amaldagi resurslar ushbu tizimga mos kelishi, qarama-qarshi bo'lmasligi va uning tarkibiy qismlariga mos kelishi kerak.
Internetning axborot resurslaridan foydalangan holda o'qitish uslublarini tanlash va rivojlantirishga alohida e'tibor berilishi kerak. Bunday usullar qatoriga maktab o'quvchilari tomonidan o'quv maqsadlari nuqtai nazaridan ahamiyatli o'quv ma'lumotlarini izlash va ulardan foydalanish, talabalarning Internet-resurslar bilan o'zaro ta'siriga asoslangan loyiha-tadqiqot faoliyati, talabalar va o'qituvchilar o'rtasida ta'lim aloqalari uchun bunday resurslarning kommunikatsion tarkibiy qismlaridan foydalanish taklif qilinishi mumkin.
1
Ta'lim - mamlakatimiz kelajagi quriladigan poydevor. Mamlakatimizning munosib kelajagi maktablar va universitetlar devorlarida o'rganishdir. Biz, o'qituvchilar, ularga World Wide Web (WWW) ga elektron axborot kommunikatsiyalari orqali dunyo bilimlarini taqdim etishimiz kerak. Internetning axborot resurslari qulay ma'lumot va bilim manbai hisoblanadi, chunki ularda nafaqat ko'plab hujjatlar, balki yuqori sifatli ma'lumotlar ham mavjud. Internet - bu har xil kompyuterlarda o'zaro bog'langan hujjatlarga kirishni ta'minlaydigan va WWW ga ulangan tarqatiladigan tizim. Butunjahon Internet tarmog'i axborot texnologiyalarida haqiqiy inqilobni keltirib chiqardi, chunki millionlab veb-serverlar tomonidan shakllantiriladi va ularning hammasi gipermatn texnologiyasiga asoslangan. Butunjahon tarmog'ida joylashtirilgan gipermatnli hujjatlar umumiy mavzu bilan birlashtirilgan veb-sahifalar deb nomlanadi. Veb-sahifalarni yuklab olish va ko'rish uchun maxsus brauzer dasturlaridan foydalaniladi. WWW tizimi bilimlarni izlash uchun turli xil imkoniyatlarni taqdim etadi. Katta afzallik shundaki, biz kerakli miqdordagi hujjatlarni o'zimizning fayl tizimimizda Butunjahon Internet tarmog'idan saqlashimiz mumkin. Mening fikrimcha, juda qulay xususiyat mavjud - Qidiruv tarixi. Bu so'rov nomi yo'qolgan taqdirda yordam beradi. Tarix yordamida siz uni yana bir necha marta bajarishingiz va kerakli hujjatni, bilimlarni yuklab olishingiz mumkin. WWW axborot maydonlari doimiy ravishda yangilanadi. Bu talabalarga dunyoning axborot resurslaridan kerakli ma'lumotlarni olish, turli xil axborot sohalarida: ma'lumotlar bazalari, elektron kutubxonalar, so'rovlar tillari va kataloglaridan foydalangan holda veb-saytlarda kerakli ma'lumotlarni qidirish imkonini beradi. Internetda ma'lumot izlashning turli xil texnologiyalari me'yoriy, huquqiy, qonunchilik, ma'lumotnoma, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ilmiy kutubxonalarga, xalqaro patent axborot tizimlariga, tadbirkorlik bilimlari tarmoqlariga va boshqalarga kirishni ta'minlashi mumkin. Shunday qilib, WWW axborot resurslari asosiy nazariy va Magistrning kelajakdagi kasbiy faoliyatida bilimlardan samarali foydalanish uchun amaliy ko'nikmalar.