2. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining shakllanishi. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va muddati bo‘yicha tahlili. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish

2. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining shakllanishi
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil yetishda ularning shakllanishiga, qarzdorlikning o‘zgarishiga, qarzdorlikning muddati o‘tgan, uzaytirilgan qismiga muhim ye’tiborni qaratish lozim.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarining katta summada shakllanishi korxona mablag‘larining immobilizatsiyasi, oborotdan chiqib ketishiga, likvidlikning tushishiga, moliyaviy ahvolning qiyinlashishiga sabab bo‘ladi. Muddati o‘tgan, uzaytirilgan debitorlik va kreditorlik qarzdorligi ayniqsa salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari o‘zaro hisob-kitoblarda mahsulot (tovarlar, ish va xizmat)larni sotilgan qatorga kiritish va ular bo‘yicha to‘lovlarning amalga oshirishning turli hisobot sanalariga tushishidan ro‘y beradi. Agarda kelishilgan muddatlar yoki qonunchilikda belgilangan muddatlar oshib ketmasa, ularning yuzaga kelishi hech qanday salbiy oqibatlar olib kelmaydi.
Korxonada debitorlik va kreditorlik qarzlarining bitta korxonada yuzaga kelishi faqat uning o‘zigagina jarayonlarni murakkablashtirmaydi, balki qarshi tomonlar bilan bog‘langan butun bir tizimdagi holatni ham izdan chiqishiga olib keladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini haqiqiy miqdorini bilish uchun ularni inventarizatsiyalash zarur. Inventarizatsiya natijalari bo‘yicha o‘zaro hisob-kitoblar saldosini tasdiqlaydigan solishtirish dalolatnomalari yoki xatlar bilan rasmiylashtiriladi.
O‘tkazilgan inventarizatsiyalar soni va natijalari, shuningdek‚ ularni o‘tkazmaslik sabablari yillik moliyaviy hisobotga ilova qilinadigan tushuntirish xatida aks yettirilishi kerak.⁵
“Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to‘ldirish bo‘yicha qoidalarni tasdiqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyrug‘iga ko‘ra buxgalteriya balansida debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tarkibining quyidagi qatorlari tarkiblanadi.⁶

Debitorlik majburiyatlarining shakllanish qatorlari⁷

Ko‘rsatkichlar	Balans satri	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
Debitorlar, jami (satr 220+240+250+260+270+280+290 +300+310)	210	459 586 597	468 253 903	8 667 306
shundan: muddati o‘tgan	211	61 242 836	24 341 057	-36 901 779
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi)	220	123 172 327	148 701 321	25 528 994
Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi (4110)	230	0	0	0
Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarining qarzi (4120)	240	195 601 703	197 055 308	1 453 605
Xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200)	250	307 414	202 706	-104 708
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar (4300)	260	92 643 705	103 815 079	11 171 374
Budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400)	270	31 126 342	12 441 892	-18 684 450
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4500)	280	5 788 131	151 843	-5 636 288
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha qarzi (4600)	290	0	0	0
Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi (4700)	300	769 100	666 713	-102 387
Boshqa debitorlik qarzlari (4800)	310	10 177 875	5 849 041	-4 328 834

Korxonada debitorlik majburiyatlari davr boshiga nisbatan quyidagi o‘zgarishlarga yega bo‘lgan. Jami debitorlik majburiyatlari davr boshiga nisbatan 8 667 306 ming so‘mga ortgan. Shundan: xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi) 36 901 779 ming so‘mga, xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200) 104 708 ming so‘mga, budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400) 18 684 450 ming so‘mga, maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4500) 5 636 288 ming so‘mga, xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi (4700) 102 387 ming so‘mga, boshqa debitorlik qarzlari (4800) 4 328 834 ming so‘mga kamaygan.

Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 1 453 605 ming so‘mga, mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar (4300) 11 171 374 ming so‘mga ortganligini ko‘rish mumkin.

Kreditorlik majburiyatlarining shakllanish qatorlari

Ko‘rsatkichlar	Balans satri	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
Joriy majburiyatlar, jami (satr 610+630+640+650+660 +670+680+690+700+710+720+730+740+750+760)	600	654 802 314	674 942 829	2 0 140 515
shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr 610+ 630+650+670+680+690+700+710+720+760)	601	623 266 697	651 211 265	27 276 076
shundan: muddati o‘tgan joriy kreditorlik qarzlari	602	26 935 189	18 671 676	8 263 513
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000)	610	139 361 433	132 315 373	7 046 060
Ajratilgan bo‘linmalarga qarz (6110)	620	0	0	0
Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz (6120)	630	91 925 580	160 152 370	68 226 790
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230)	640	18 722	179 635	160 913
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar (6240)	650	0	0	0
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290)	660	0	0
Olingan bo‘naklar (6300)	670	309 086 582	247 864 791	-61 221 791
Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400)	680	8 084 129	19 262 500	6 968 476
Sug‘urtalar bo‘yicha qarz (6510)	690	0	0	0
Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6520)	700	18 646 984	25 615 460	11 178 370
Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600)	710	0	0	0
Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700)	720	40 920 696	43 590 218	32 669 522
Qisqa muddatli bank kreditlari (6810)	730	28 324 178	21 397 333	-6 926 845
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840)	740	3 192 717	2 154 596	-1 038 121
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950)	750	0	0	0
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900)	760	15 241 293	22 410 553	7 169 260

Korxonada joriy majburiyatlar davr boshiga nisbatan 20 140 515 ming so‘mga ortgan. Jumladan, tarkibi bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 7 046 060 ming so‘mga, sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz (6120) 68 226 790 ming so‘mga, kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 160 913 ming so‘mga, budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400) 6 968 476 ming so‘mga, maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6520) 11 178 370 ming so‘mga, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700) 32 669 522 ming so‘mga, boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 7 169 260 ming so‘mga ortgan. Olingan bo‘naklar (6300) 61 221 791 ming so‘mga, qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 6 926 845 ming so‘mga, qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 1 038 121 ming so‘mga davr boshiga nisbatan kamaygan.