2. Guk qonuni. Tashqi yuklanmalarni qo`yish usuli, sterjenlar shakllarining kuchlanish va deformatsiyalarga ta'siri

---

Mavzu: CHO`ZILISH VA SIQILISH. 
Reja 
1.Bo`ylama kuchlar va ularning epyuralari. 
 2.Guk qonuni. 
3.Tashqi yuklanmalarni qo`yish usuli, sterjenlar shakllarining 
kuchlanish va deformatsiyalarga ta'siri. 
4.Murakkab hollarda ichki kuchlar eyuralari. 
5.Oddiy cho`zilish va siqilishda deformasiya. 
6.Cho`zilish diagrammasi. 
 

---

Buylama kuchlar va ularning epyuralari 
Cho`zilish va siqilish xossalari mashinasozlik hamda qurilish 
konstruktsiyalari elementlarida tez-tez uchrab turadi. 
Sterjenlarning mahkamlanish turiga va yuklanmalarning ta'sir xarakteriga 
qarab turli xil cho`zilish yoki siqilishlar paydo bo`ladi. 
Agar sterjen ko`ndalang kesim yuzasidagi ichki kuchlar nolga bo`ylama 
kuch N dan iborat bitta ichki kuchga keltirilsa hamda boshqa barcha ichki 
kuchlar nolga teng bo`lsa, sof cho`zilish yoki siqilish ro`y beradi. 
Sterjenning chekka uchlariga yoki oraliq kesimlariga quyilgan cho`zilish 
yoki siqilishni paydo qiluvchi tashqi kuchlar sterjen o`qi bo`ylab 
yo`nalgan bo`lishi yoki bu o`q bo`ylab teng ta'sir etuvchiga keltirilishi 
lozim. 
N bo`ylama kuchni topish uchun, kesish usulidan foydalaniladi. Bunda, 
sterjen uning o`qiga perpendikulyar bo`lgan tekislik bilan qirqilib, ikki 
qismga ajratiladi, deb faraz qilamiz. 
Bir qismning ikkinchisiga ta'siri bo`ylama kuch N bilan almashtiriladi. 

---

N kuchi cho`ziluvchi xarakterga ega bo`lsa, shartli ravishda I+I musbat 
ishorali siqiluvchi xarakterga ega bo`lsa, (kesimga qarab yo`nalgan bo`lsa) 
I-I manfiy ishora olanadi. 
N kuchining yo`nalishi noma'lum bo`lsa, uni musbat ishorali qilib olish 
maqsadga muvofiqdir. Muvozanat tenglamalarini yechganda N kuchi “+” 
chiqsa, sterjen ushbu kesimda cho`ziladi, agar “-” ishorali chiqsa, siqiladi. 
Masalan, 1-rasm (a) da tasvirlangan sterjenning m-n kesimlaridagi 
bo`ylama kuchini topish uchun qirqish tekisligining chap tomonidagi 
bo`lagining muvozanatini(1-rasm b) tekshiramiz. Buning uchun ∑ Z=0 
tenglamasini tuzamiz: 
N-P=ON=P 
«+» ishorasi sterjen cho`zilishiga ishlayotganini bildiradi. 
Murakkab hollarda ichki kuch eyurasini ko`rish maqsadga muvofiqdir. Har 
bir ordinatasi ushbu kesimdagi bo`ylama kuch qiymatiga teng bo`lgan 
grafik bo`ylama kuch N epyurasi deb ataladi. Epyura odatda sterjen 
o`qiga parallel bo`lgan bazis chiziq atrofida quriladi. 

---

Agar sterjenning dastlabki uzunligi l va cho`zilgandan keyingi uzunligi l
1
ga teng bo`lsa, 
l absalyut cho`zilishi deyiladi. 
l = l
1
-l 
l absalyut cho`zilishning sterjenning dastlabki uzunligiga bo`lgan 
nisbatiga nisbiy bo`ylama deformatsiya deyiladi. 
Nisbiy bo`ylama deformatsiya o`lchamsiz miqdordir. 
Har xil materiallar bilan o`tkazilgan tajribalar shuni ko`rsatadiki, 
materiallarning elastiklik deformatsiyasi chegarasida absalyut bo`ylama 
deformatsiya sterjenga ta'sir etayotgan kuchga to`g`ri proportsional, uning 
kesim yuzasiga teskari proportsional bo`ladi; 
E- proportsionallik koeffitsenti (Yung moduli) 

---

EF – ko`paytma kesim yuzasining birligi deyiladi. 
Agar formulaning chap va o`ng tomonlari ga bo`lsak va
ekanligini 
e'tiborga olsak quyidagi natijani olamiz; 
(Guk qonuni) 
Demak, normal kuchlanishi bo`yicha deformatsiyaga to`g`ri proportsional 
ekan. Unda E kattalik elastiklik modulini ifodalaydi. 
Absalyut va nisbiy bo`ylama deformatsiya formulalarini ingliz olimi 
R.Guk (1635-1703) da isbotlagan. Shu sababli, oddiy cho`zilishda nisbiy 
bo`ylama deformatsiya quyidagiga teng bo`ladi. 
Ko`ndalang deformatsiyalar ham shunga o`xshash topiladi. (3-rasm) a 
o`lchami yo`nalishida 
o`lcham yo`nalishida
bu yerda «-» ishorasi cho`zilishda 

---

ko`ndalang o`lchamlarning qisqarishi uchun quyilgan. Oddiy cho`zilish 
yoki siqilishda ko`ndalang deformatsiya absolyut qiymatning bo`ylama 
deformatsiya absolyut qiymatiga nisbati Puasson koeffisenti deyiladi. 
Cho`zuvchi kuch P bilan namunaning cho`zilishi 
l orasidagi grafik 
bog`lanish cho`zilish diagrammasi deyiladi. Cho`zilish diagrammasi o`zi 
yozar mashinka bilan (IM-4R tipidagi mashinka) avtomatik ravishda yoki 
namuna cho`zilishni o`lchash yo`li bilan va cho`zuvchi kuchlarga mos 
keluvchi nuqtalar bo`yicha chiziladi. Material xossalarini o`rganish uchun 
normal kuchlanishli 
va deformatsiya o`rtasidagi bog`lanishni 
bildiruvchi diagrammadan foydalanish qulay. 
Proportsionallik chegarasi 
ps
deb Guk qonuni to`g`ri keladigan eng katta 
kuchlanishiga aytiladi. 
(St.3 po`lat uchun 
ps
=2100 kgk/sm
2
=210 MN/m
2
) 
Elastiklik chegarasi 
el
deb, (Guk qonuni to`g`ri keladigan) material 
yuksizlantiriladigan qoldiq deformatsiya hosil qilmasdan, material ichidagi 
beriladigan maksimal kuchlanishga aytiladi. 

---

Oquvchanlik chegarasi 
oq
deb, (material) nagruzka ortmagani holda 
deformatsiya orta boradigan kuchlanishi xolatiga aytiladi. 
Namuna chidash bera oladigan eng katta nagruzkaning uning dastlabki 
kesim yuzasiga bo`lgan nisbati mustaxkamlik chegarasi 
m
deb ataladi.