2 I. Bob. Qarag'aytoifa o'simliklar bo'limi

Qarag‘ayning rivojlanish sikli.
Sporofit: 1-2 – sporofit rivojining boshlang‘ich davri; 3 – urug‘ (umumiy ko‘rinishi va kesimi); 4 – yosh sporofit; 5 – yetilgan sporofit; 6 – erkak va urg‘ochi qubbali novda; 7 – urg‘ochi qubba; 8 – erkak qubba; 9 – mikrosporofitli mikrosporofil; 10 – megosporangiyli megasporofil. Gametofit: a – mikrospora, b – megaslora, v – urg‘ochi gametofit, g – erkak gametofit, d – arxegoniyli urug‘ murtak, e - spermiyli chang nayi oxiri.

Tilog‘och turkumi – Larix. Yevropa, Shimoliy Osiyo va Shimoliy
Amerikada Yevropa tilog‘ochi (L. europaea) keng tarqalgan. Uning balandligi 50-55 m ga qadar boradi. Faqat qubbasining uzunligi va urg‘ochi qubbalarining rangi bilan farq qiladigan, Yevropaning shimoli-sharqida keng tarqalgan, balandligi 40 m keladigan Sibir tilog‘ochi (L. cibirica), sharqiy Sibirdagina keng tarqalgan Daur tilog‘ochi (L. dahurica) sistematik jihatdan bu turga bir qadar yaqin turadi. Bu daraxtlarning qattiq chirimaydigan yog‘ochi va ulardan olinadigan yelim qimmatli hisoblanadi.
Sarvdoshlar oilasi – Cupressaceae. Bu oilaga 20 turkumga mansub 145 o‘simlik turi yer yuzining Antarktidadan tashqari deyarli hamma qit’alarida tarqalgan. Ular uncha baland bo‘lmagan daraxt o‘simliklari bo‘lib, smola yo‘llari yo‘q. Lekin maxsus hujayralarida smola va efir moylari to‘planadi. Shu sababli o‘simlik o‘ziga xos hid tarqatadi. Barglari ko‘p yillik, ignasimon yoki qipiqsimon, qarama-qarshi yoki halqa shaklida joylashgan. Uning aksariyat qismi bir uyli, erkak qubbalar yakka-yakka holda joylashgan. Mikrosporofillari qipiqsimon, uning ost tomonida 2-6 mikrosporangiylar joylashgan. Mikrosporalarida havo yo‘llari yo‘q. Urg‘ochi qubbalarida yopqich va urug‘barglari birlashgan. Boshlang‘ich urug‘murtagi to‘g‘ri, egilmagan 1 dan 12 ga qadar. Boshlang‘ich urug‘murtaklari ko‘p sonli (ayrim hollarda 200 taga kadar) to‘p bo‘lib joylashgan. Bu oila vakillarini urg‘ochi qubbasining tuzilishiga qarab uch kenja oilaga bo‘lish tavsiya qilinadi. Bu kenja oilalar Sarvlar (Cupressaideae), archalar (Juniperideae), tuyalar (Thujoideae). Sarv turkumiga 15 ga yaqin daraxt o‘simliklari mansub
bo‘lib, shimoliy yarim sharlarning tropik o‘lkalarida keng tarqalgan. Ular piramida shaklidagi daraxt, bargi qipiqsimon tuzilishli, efir moyli. Urg‘ochi qubbasi
_B halqasimon shaklda joylashgan besh qirrali qipiqsimon, ko‘p urug‘li, pishgandan so‘ng urug‘barglarga ajaraladi. Urug‘i ikki yilda yetiladi. Sarvning keng tarqalgan turlaridan biri doimiy yashil pirmidal sarv (S. piramidalis) bo‘lib, uning balandligi 30 metr, 2000 yilgacha umr ko‘radi, yog‘ochi qo‘ng‘ir-
^E qizg‘ish rangda, duradgorlikda keng qo‘llaniladi. Bu o‘simlik Qora dengiz sohilida, xususan Qrim va Kavkazda madaniylashtirilgan. Qrimda Amerikadan
_{A – urg‘ochi qubbali novda; B} keltirilgan Arizon (S. arisonica) va Luzitan sarvlari (S.
_{– erkak qubbali novda;} lusitanica) ayniqsa keng tarqalgan. Archalar kenja oila ^{D –} _e^rk_a^{k qub}_b^{a; E – ur}_g^‘ochi (Juniperidaceae) ning faqat Archa (Juniperus) turkumi
^{qubba; F – meva shaklidagi} mavjud bo‘lib, uning 70 ga yaqin turi yer yuzining shimoliy yarim sharlaridan subtropik o‘lkalarga qadar
tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida archaning 31 turi o‘sadi. Ular uncha katta bo‘lmagan daraxt рахт bo‘lib, bargi igna yoki qipiqsimon 3 tadan halqa shaklida joylashadi. Archa ikki uyli o‘simlik. Mikrostrobillar (erkak qubba) barg qo‘ltig‘ida, yozgi novda uchida joylashgan. Megastrobillari (urg‘ochi qubba) qisqargan novdalar uchida, barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Uning ostki barglari orasida mevasiz (puch), ustki uchta qipiqsimon meva bargida uchtadan boshlang‘ich urug‘murtak joylashgan. Pishib yetilgan paytda qubba barglari bir-biri bilan birlashib, meva Qarag'aylarning qubbalari turlicha shakl va kattalikda. Urugf saqlaydigan qubbalarning tangachalari juda mustahkam bo'ladi Qarag'aylar o'rta hisobda 200—400 yil yashaydi. O'zbekistonda qarag'aylar qishloq va shaharlarimizni ko'kalamzorlatirishda ko'plab ekiladi. Ular tez o'sadigan sifatli yog'ochbop o'simlik bo'lishi bilan bir qatorda dorivorlik xususiyatga ham ega. Bulardan tashqari qarag'aylardan oliy nav qog'ozlar tayyorlashda va texnik spirtlar olishda foydalaniladi. Qaragʻay — qaragʻaydoshlar oilasiga mansub igna bargli daraxtlar va butalar turkumi. Asosan, Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning oʻrmon zonasida, kamroq Shimoliy yarim sharning tropik va subtropik togʻlarida tarqalgan. 100 ga yaqin turi maʼlum. Rossiyada yovvoyi holda 12 turi va introduksiyalangan 70 turi uchraydi. Oʻzbekistonda Q. yovvoyi hodda oʻsmaydi. Uning qora Qaragʻay, tilogʻoch, pixta va kedr kabi turkumlarining pallas yoki qrim Q.i oddiy Q., shrenk Q.i turlari oʻstiriladi. Pallas yoki qrim Q.ining boʻyi 15—20 (30) m gacha. Shoxshabbasi keng, uzun. Ignabarglari 8— 15 sm, ingichka, qalami, toʻq yashil, qattiq, oʻtkir uchli. 
shaklidagi qubbaga aylanadi. Uning ichida bir nechta urug‘ yetiladi. Qubba ikkinchi yilda pishadi.
O‘rta Osiyoda archaning uch turi keng tarqalgan (100-rasm). Turkumning savr archasi, zarafshon archasini O‘rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardan beri pistako‘mir olish uchun ishlatganlar. Shu bilan birga bu o‘simlikning yog‘ochi qurilish materiallari va uy-ro‘zg‘or asboblari yasashda qo‘llanilgan. Archa O‘zbekistonda muhofaza qilinadigan o‘simliklardan hisoblanadi.
QARAG'AY
Qarag'ay turkumi qarag'aydoshlar oilasiga mansub bo'lib, yer yuzida turkumning 100 ga yaqin turi o'sadi. Ular asosan Shimoliy Yarimsharda tarqalgan. Yevropa, Osiyo va Amerikada katta-katta
O'zbekistonda qarag'aylar tabiiy holda o'smaydi. Lekin ularning 10 ga yaqin turi O'zbekistonda eng yaxshi xushmanzara va yog'ochbop o'simlik sifatida ekib o'stiriladi. Qarag'aylardan eng keng tarqalgani oddiy qarag'ay hisoblanadi O'zbekiston sharoitida uning balandligi 10—20
Oddiy qarag'ay bir uyli yorug'sevar, doimo yashil daraxt. Tanasi qizg'ish-qo'ng'ir, shox-shabbasi o'sish sharoitiga qarab turlicha bo'ladi. Ochiq joylarda o'sgan tuplari juda ham sershox va salobatli bo'ladi.
Barglari novdalarda 2 tadan bo'lib o'rnashgan, uzunligi 5—7 sm, och yashil rangli. Oddiy qarag'ay urug'idan yaxshi o'sadi.