2. Innovatsion texnologiyalar

4. Donni qayta ishlashda innovatsion texnologiyalarning faoliyati
Innovatsiya — kiritilgan yangilik, ixtiro. Yangilikni joriy etish birinchidan, texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag’lar bo’lsa, ikkinchidan esa, ilmiy-texnika yutuqlari va ilgor tajribalarga asoslangan yangi texnika va texnologiyalar. Ixtirochilikning rivojlanishi, biror yo’nalishdagi yirik ixtiro va kashfiyotlar maydonga kelishi innovatsiyaning muhim omillari hisoblanadi.
Yangilikning yangiligi texnologik parametrlar, shuningdek bozor pozitsiyalari bo’yicha baholanadi. Shuni hisobga olgan holda innovatsiyalar tasnifi yaratilmoqda. Texnologik parametrlarga qarab, innovatsiyalar mahsulot va jarayonga bo’linadi. Mahsulot yangiliklari yangi materiallar, yarimtayyor mahsulotlar va butlovchi qismlardan foydalanish, shuningdek, asosiy mahsulotlarni olishni o’z ichiga oladi. Texnologik innovatsiyalar deganda ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari (yangi texnologiyalar) tushuniladi. Ular korxonada yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Iqtisodiy sohadagi innovatsion faoliyatning tarkibi – bu material ishlab chiqarishda innovatsiyalarni yaratish va tarqatish. Bu ilmiy va ishlab chiqarish sohasining o’zaro bog’liqligini anglatadi, ularning o’zaro bog’liqligi natijasida jamiyatning texnik va iqtisodiy ehtiyojlari amalga oshiriladi. Yuqori texnologik sohalarni rivojlantirish bilan innovatsiyalarning ahamiyatini oshirish iqtisodiy o’sish uchun shart-sharoitlarni ta’minlashning muhim omilidir. Innovatsion jarayon – bu yangi mahsulot yaratish uchun intellektual ishlarning kombinatsiyasi. Yangi mahsulot texnik, ishlab chiqarish va tijorat xususiyatlarida ifodalanishi mumkin. Jarayonga yangi jihozlarning kiritilishi uning ish faoliyatini sezilarli darajada yaxshilash resurslarni tejaydigan yangi uskunalarni ishlab chiqarish, mavjud yechimlar va texnologiyalarni rivojlantirishning asosiy tendensiyalarini hisobga olgan holda qurilmalarni eng yaxshi jahon standartlari darajasida amalga oshirishga imkon beradi. Yangiligi, amaliy qo’llanishi, foydali tomoni, ixtirochilik bosqichi bo’lgan va texnik doirasidan ma’lum bo’lmagan texnik yechim ixtiro deb e’tirof etiladi. O’simlik mahsulotlarini qayta ishlash uchun resurslarni tejaydigan va ekologik toza texnologiyalarga asoslangan. Innovatsion uskunalarni yaratish energiya sarfini kamaytiradi va moddiy resurslarni sezilarli darajada tejaydi.
Mamlakatning oziq-ovqat bozorini barqarorlashtirishga, aholini yuqori sifatli ozuqaviy don mahsulot bilan ta’minlashga innovatsion texnologiyalar yordamida amalga oshiriladi.
Buning uchun donni qayta ishlash uchun mavjud uskunalar va texnologiyalarni takomillashtirish zarur. Ishlab chiqarishdagi xarajatlar foizni innovatsion texnologiyalar yordamida kamaytirib, tayyor mahsulotlar sifatini va korxona rentabelligini oshirish har bir korxonani asosiy maqsadi bo’lishi kerak. Moddiy va ma’naviy eskirgan texnologiyalarda qimmatli xomashyodan samarali foydalanish ta’minlanmoqda. Energiya xarajatlarini yuqoriligi, tayyor mahsulot sifati darajasi iste’molchilarni qoniqtirmasligi va assortimentlarini kamligi ishlab chiqaruvchilar uchun yangi innovatsion texnologiyalarni korxonalarda qo’llash raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqishni ta’minlaydi.
Bu texnologik uskunalarning yetarlicha yuqori samaradorligi, xomashyoni tayyorlash va ularni qayta ishlash bo’yicha texnologik jarayonlarning murakkabligi, birlashtirilgan va moslashuvchan bo’lmaganligi bilan izohlanadi, bu esa qayta ishlangan hosilni shu uskunada almashtirishga imkon bermaydi, ma’lum bir sifatli tayyor mahsulotni olish, talab va o’ziga xoslikni hisobga olgan holda undan ommaviy oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ham yuqori darajadagi ozuqaviy va biologik ahamiyatga ega bo’lgan tibbiy va profilaktika maqsadida yangi avlod mahsulotlarini yaratish uchun don bazasidan oqilona foydalanishni talab qiladi. Tayyor mahsulotdagi donning tabiiy ozuqaviy qiymatini maksimal darajada saqlagan holda donli ekinlarni un va yormalarga qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalarini ishlab chiqish yangi avlod oziq-ovqat mahsulotlarini yaratish uchun don mahsulotlarini olish muammosini hal qilishning bug’doy donini qayta ishlashdan oldin tozalash va qayta ishlash mikroorganizmlar tarkibining pasayishiga olib keladi. Mikrobiologik tahlil natijalariga ko’ra, innovatsion uskunalar yordamida tozalash, don tarkibidagi mikroorganizmlar tarkibini an’anaviy texnologiyalarga nisbatan ikki baravar kamaytiradi va donning boshlang’ich mikroflorasini 4 baravar va ishlab chiqarilgan unning kul tarkibini 4 ga kamaytiradi. Bug’doy donini innovatsion uskuna yordamida maydalashga tayyorlash maydalash moslamasi tashqi undagi qobiqni samarali ravishda olib tashlashga imkon beradi, unning biologik qiymatining oshishi shundan dalolat beradi.
Un va don mahsulotlarining bugungi rivojlanish darajasi an’anaviy variantlarga ko’proq mos keladi va bu turli iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish uchun mo’ljallangan yangi assortimentni ishlab chiqish masalasini samarali hal qilishga imkon bermaydi. Mavjud me’yorlarga ko’ra, bug’doy va javdar unining navlari sifat o’zgarishiga qarab un asosida qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish imkoniyatini cheklaydi. Maxsus xususiyatlarga ega unning keng assortimenti talab qilinadi: oqsilli, kraxmalli, tarkibida biologik ahamiyatga ega organik va mineral moddalar, boshqa ekinlardan olinadigan un (arpa, jo’xori, guruch va boshqalar), individual foydalanish yoki tayyorlash uchun zarurdir. Don va unni qayta ishlash mahsulotlaridan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshirish, don xomashyosini chuqur qayta ishlash jarayonlarini takomillashtirish, yangi un, don mahsulotlari va ma’lum tarkibiy hamda sozlanadigan xususiyatlarga ega bo’lgan aralashmalardan foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqish muhim rol o’ynaydi.
Don, donni qayta ishlash va donni qayta ishlash uchun tejamkor texnologiyalarni ishlab chiqish, oqsil, mikroelementlarga boy sog’lom oziq-ovqat mahsulotlarining assortimentini yaratish uchun don mahsulotlaridan foydalanish dolzarb vazifa hisoblanadi.
Shu munosabat bilan tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biri donni un tarkibiga qayta ishlash uchun resurslarni tejaydigan texnologiyalarni ishlab chiqish bo’lib, ular yangi avlod mahsulotlari: non mahsulotlari, un, qandolat mahsulotlari uchun to’liq asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Donni begona aralashmalardan tozalash 93%, intensiv ishlov berish orqali kuldorlikni 0,09–0,11% tushirib singan donlar miqdorini 1,0% oshirmaslik, boshoqli ekinlarni birinchi bosqichida oqlash koeffitsiyentini 90–95%ga oshirish, donga suv bilan ishlov berish va namlash jarayonida boshoqli ekinlarning turiga qarab, innovatsion texnologiyalarni yaratish masalalari dolzarbligicha qolmoqda.
Donlarga ishlov berishni zamonaviy texnologiyalarni yaratish negizida tayyor mahsulot tarkibida tabiiy ozuqaviy qiymatlarni yuqori darajada saqlab qolish, yangi avlod oziq-ovqat mahsulotlarini yaratish muhim omil hisoblanadi.