2. Ishlab chiqarish rejasi bajarilishi va dinamikasi tahlili Strukturaviy o’zgarishlarni mahsulot hajmiga ta’sirining tahlili

5.3-jadval
Tovar mahsuloti strukturasi tahlili

Mahsulot	Mahsulot birligining ulgurji narxi, so’m	Mahsulot i/ch hajmi, dona		Mahsulot strukturasi		Reja narxida mahsulot i/ch, mln. so’m			Strukturaviy o’zgarishlarning mahsulot hajmiga ta’siri, ming so’m
		Reja	Haqiqatda	Reja	Haqiqatda	Reja	Haqiqiy mahsulot reja strukturada	Haqiqatda
Kaptiva	85000	100	95	12,82	11,88	8500	8717,95	8075	-642,95
Epika	70000	120	110	15,38	13,75	8400	8615,38	7700	-915,38
Lasetti	48000	140	145	17,95	18,13	6720	6892,31	6960	67,69
Neksiya	32000	200	220	25,64	27,50	6400	6564,10	7040	475,90
Damas	26000	220	230	28,21	28,75	5720	5866,67	5980	113,33
jami		780	800	100	100	35740	36656,41	35755	-901,41

Agar ishlab chiqarish hajmi barcha turdagi mahsulotlar bo’yicha rejalashtirilgan struktura bo’yicha bo’lganda, umumiy mahsulot hajmi reja narxida 36656,41 mln. so’mni tashkil qilar edi.

Haqiqatdagi strukturada u 901,41 mln. so’mga kam. Bu esa umumiy ishlab chiqarish hajmida arzonroq mahsulot ulushi ortganligidan darak beradi.


4. Mahsulotlar nomenklaturasi va assortimenti tahlili
Umumiy mahsulot hajmi bo’yicha reja bajarilishi yoki ortig’i bilan bajarilishi mumkin. Lekin bu hali ishlab chiqarish rejasi barcha mahsulotlar, ya’ni mahsulotlar assortimenti bo’yicha bajarilganligini anglatmaydi. Mahsulot hajmi bo’yicha rejaning bajarilishi yoki ortig’i bilan bajarilishi bir mahsulotni rejadan tashqari ishlab chiqarish va ayni vaqtda boshqa mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarmaslik natijasi ham bo’lishi mumkin.
Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot sharoitida reja bajarilishi tahlili yuqori turuvchi organlar orqali davlat tomonidan korxonalar faoliyati ustidan nazorat shakli hisoblangan. Hozirgi vaqtda, ya’ni tovarlar etkazib berish, davlat buyurtmasi, bozor kon’yunkturasini o’rganish, asosida korxona mustaqil ravishda reja ishlab chiqayotgan bir paytda reja bajarilishi tahlili quyidagilarni baholashga imkon beradi:
– shartnoma majburiyatlarini bajarilish darajasi;
– rejalashtirish sifati;
– menejment sifati.
Ayni vaqtda umumiy hajmda va assortiment bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasi xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar bilan ta’minlash, uskunalar bilan jihozlash, shtat jadvalini tuzish va boshqa rejalar tuzish uchun boshlang’ich baza hisoblanadi.
Yo’riqnoma va amaliyotda ko’pincha aralash qo’llaniladigan nomenklatura hamda assortiment tushunchalarini farqlash talab qilinadi.
Nomenklatura – bu mahsulotlar nomlari va ularning mutanosib turlari uchun belgilangan kodlar ro’yxatidir.
Assortiment – har bir tur bo’yicha ishlab chiqarish hajmi ko’rsatilgan holda mahsulot nomlari ro’yxatidir.
U to’liq, guruhli va guruh ichida bo’lishi mumkin.
To’liq assortiment – tayyorlanadigan mahsulotlarning barcha turlari va ko’rinishlarining tugal ro’yxati; guruhli assortiment turdosh gurhdagi mahsulotlarni birlashtiradi. Guruhga kiruvchi mahsulotlar uning guruh ichidagi assortimentini tashkil qiladi.
Assortiment va mahsulot ishlab chiqarish tarkibini shakllantirishda korxona, bir tomondan, mazkur mahsulot turiga talabni, boshqa tomondan – mehnat, xom ashyo, texnik, texnologik, moliyaviy va tasarrufida mavjud boshqa resurslardan samaraliroq foydalanishni hisobga olishi lozim. Assortimentni shakllantirish tizimi quyidagilarni tashkil qiladi:
– xaridorlarning joriy va istiqboldagi ehtiyojlarini aniqlash;
– ishlab chiqarilayotgan yoki ishlab chiqarish rejalashtirilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini baholash;
– mahsulotning hayot tsiklini o’rganish, yangi, yanada mukammal mahsulot turlarini joriy qilish va ishlab chiqarish dasturlaridan ma’naviy eskirgan hamja iqtisodiy samarasiz mahsulotlarni chiqarib tashlash bo’yicha o’z vaqtida chora-tadbirlar qo’llash;
– mahsulotlar assortimentida o’zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi va risk darajasini baholash.
Mahsulotlar assortimenti bo’yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishini baholash odatda ayni nomli koeffitsient yordamida hisoblanib, u assortiment bo’yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishiga kiritilgan umumiy haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarishni uning umumiy rejaviy ishlab chiqarishga bo’lish yo’li bilan hisoblanadi (rejadan tashqari tayyorlangan mahsulot assortiment bo’yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishida hisobga olinmaydi).