2. Ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarishni axborot bilan ta’minlash

Ko’rsatkichlar	Тovarlarning guruhi
Jami
		1	2	3	4	5	6
1.	Тovarlarning aylanishi	50	45	55	60	80	90	380
2.	Тovarning tannarxi	32	23	31	37	47	40	210
3.	Daromad	18	22	24	23	33	50	170
4.	Do’konning xarajatlari, ja’mi, shundan	8	10	11	11	15	25	80
4.1	Тartibga solinadigan, ja’mi, shundan	6	5	6	6	8	14	45
4.1.1	O’zgaruvchan	3,6	2,8	3,4	3,4	4,8	8	26
4.1.2	O’zgarmas	2,4	2,2	2,6	2,6	3,2	6	19
4.2	Тartibga solinmaydigan, ja’mi, shundan	2	5	5	5	7	11	35
4.2.1	O’zgaruvchan	1,1	2,2	2,2	2,2	3,1	6	16
4.2.2	O’zgarmas	0,9	2,8	2,8	2,8	3,9	5	19
5.	Do’konning olgan foydasi	10	12	13	12	18	25	90
6.	Idoraning sarfi, ja’mi, shundan	3	4	5	4	6	8	30
6.1	Тartibga solinadigan	2	2,7	3	2,6	3,7	5	17
6.2	Тartibga solinmaydigan	1	1,3	2	1,4	2,3	3	13
7.	Yakuniy foyda	7	8	8	8	12	17	60

Segmentlar bo’yicha o’tgan oyda tuzilgan hisobotlarning ma’lumotlariga asosan keyingi yil uchun do’konlarning budjetlari tuziladi, mas’uliyat markazlari yuqori darajada foyda olish uchun tovarlarning guruhlari bo’yicha aylanishi va olinadigan daromadi muqobillashtiriladi. Chunki ushbu hisobotning ma’lumotlaridan kompaniyaning hamma bo’limlari o’zlarini qiziqtirgan parametrlar bo’yicha foydalanishi mumkin.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tovarlarning turlari va ularning aylanishini nazorat qilish uchun sotuv bo’limini muomala sarflarining xajmi qiziqtirmaydi Ҳisobotlarning to’liq va har tomonlama tahlili bilan tegishli bo’limning buxgalteri va kompaniyaning tahlil guruhi shug’ullanadi.
Agarda ushbu hisobotlarda budjetning bajarilishi yuzasidan e’tiborga loyiq farqlar aniqlansa, u vaqtda ushbu tahlil va farqning vujudga kelish sabablarini aniqlash uchun tegishli bo’limlar ham jalb qilinadi. Agarda kompaniyaning ishi yaxshi rivojlanayotgan bo’lsa, u vaqtda do’kon va bo’limlardan ko’rsatkichlar qisqartirilgan holda hisobotlar olinadi.
Rejalashtirilgan davr (oy)ning oxirida ushbu segmentlarning faoliyatini baholash va olingan ma’lumot-ko’rsatkichlarni chuqur tahlil qilish lozim. Buning uchun esa do’konlar, omborlar va markaziy idora bo’yicha hamma zarur ko’rsatkichlar aks ettirilgan hisobotlar taqdim qilinadi.
Do’konning xodimlari va direktorning ixlosi esa faqat ularning mehnatini rag’batlantirgan vaqtdagina oshadi va o’zining kasbiga mehrini uyg’otadi. Natijada do’konning foydasini oshirishdan manfaatdor bo’lgan direktor esa do’konning faoliyatida sodir bo’ladigan va bo’lgan xarajatlarning ustidan qattiq nazorat o’rnatadi va tartibga soladi. Uning xodimlari ham direktor bilan hamjihatlikda faoliyat ko’rsatib do’konning rivojlanishiga ko’maklashadi. Ushbu yo’nalishni qo’llab quvvatlash foydaning xajmidan kelib chiqqan holda belgilangan iqtisodiy rag’batlantirishning miqdori, mansab pog’onalaridan ko’tarilishi va faoliyatidagi huquqlarining kengaytirilishi bilan amalga oshiriladi (9.10-jadvalga qarang).
jadval
20xx yil mart oyida 12-do’kon bo’yicha budjetning bajarilishi bo’yicha hisobot (ming so’m)

№	Ko’rsatkichlar	Reja	Хaq.	Farq	Belgisi*
1.	Тovarlarning aylanishi- ja’mi	860	920	60	I
	Shundan: 1-guruh	320	300	-20	S
	2-guruh	210	230	20	I
	3-guruh	80	90	10	I
	4-guruh	90	105	15	I
	5-guruh	75	95	20	I
	6-guruh	85	100	15	I
2.	Sotib olish bahosi- ja’mi	610	680	70	S
	Shundan: 1-guruh	240	272	32	S
	2-guruh	160	184	24	S
	3-guruh	55	62	7	S
	4-guruh	60	66	6	S
	5-guruh	40	43	3	S
	6-guruh	55	53	-2	I
3.	Yalpi daromad- ja’mi (1-2)	250	240	-10	S
	Shundan: 1-guruh	80	28	-52	S
	2-guruh	50	46	-4	S
	3-guruh	25	28	3	I
	4-guruh	30	49	19	I
	5-guruh	35	52	17	I
	6-guruh	30	47	17	I
4.	Muomala xarajatlari- ja’mi	180	160	-20	I
	Shu jumladan:
	mehnat xaqi sarfi	60	55	-5	I
	mehnat xaqi jamg’armasidan ajratma	24	22	-2	I
	ijara to’lovi	15	15	0	-
	litsenziya to’lovi	10	10	0	-
	AV va NMA eskirishi	20	20	0	-
	reklama sarfi	19	18	-1	I
	idora sarfi	22	22	0	-
	boshqa sarflar	14	12	-2	I
5.	Foyda yoki zarar (3-4)	70	80	10	I
	* I-ijobiy, S-salbiy

Hisobotdan ko’rinib turibdiki, o’tgan oyda do’kon budjet ko’rsatkichlarining hamma parametrlari bo’yicha rejani bajargan. Oy davomida rejalashtirilgan 70000 so’m foyda o’rniga 80000 so’m foyda olgan. Ushbu 10000 so’m ortiqcha foyda do’kon direktorining nazorat qiladigan sarflarga to’g’ri ta’sir qilishining natijasi hisoblanadi. Тasdiqlangan budjetga asosan mart oyida do’konning muomala xarajatlari 180000 so’m qilib belgilangan. Haqiqatda esa 160000 so’m sarflanib 20000 so’m tejalgan. Lekin foyda bo’yicha budjet topshirig’i esa faqat 10000 so’mga ortiqcha bajarilgan. Chunki bunga yalpi daromad reja-ko’rsatkichining bajarilmasligi sabab bo’lgan (240000-250000 = 10000).

Mart oyida tovarlarning aylanishi rejalashtirilganga (920-860) nisbatan 60000 so’mga oshdi. Natijada yalpi daromad bo’yicha rejaning bajarilmasligi quyidagi sabablarning ta’sirida sodir bo’lishi mumkin: mart oyida sotilgan tovarlarning sotib olish bahosi rejalashtirilgan bahoga nisbatan oshiq bo’lgan; do’konlarda sotilgan tovarlarning ichida past darajada ustama qo’yilgan tovarlar ko’p hajmni tashkil qilgan.
Demak, 1-sabab ushbu do’kon direktorning qaroriga bog’liq emas, balki bu tashqi omil, ya’ni tartibga keltirilmaydigan sarflar hisoblansa, ikkinchi sababni esa direktorning o’zi nazorat qilishi mumkin edi, chunki ustama qo’yish masalasini do’konning direktori yecha oladi. Direktorning faoliyatini baholash jarayonida ushbu sabablar va ularning isboti inobatga olinishi lozim.
Хulosa qilganda har bir do’kon faoliyatining samaradorligi tovarlarning aylanishi hajmining ko’rsatkichi bilan baholanadi. Lekin ushbu baholash xolis hususiyatga ega bo’lishi lozim. Hayotdan ma’lumki, aholi zich joylashgan va harakat qiladigan joylardagi do’konlarda savdo-sotiq nisbatan ko’p amalga oshiriladi. Bundan tashqari, tovarlarni sotish hajmi tovarlarning turi, ularga talab va savdo litsenziyasining mavjudligiga ham bog’liq. Shunga o’xshagan masalalarni asosan kompaniyaning bosh direktori yechadi va bu omillar do’kon direktori faoliyatining sifati bilan bog’liq emas. Natijada ushbu omillar u yoki bu do’konning budjeti shakllantirilayotganda va uning faoliyati baholanayotganda hisobga olinishi lozim. Ushbu yuqorida tasnif berilgan va yoritilgan baholash chegaralari moliyaviy chegaralarga kiradi.
Faoliyatini baholashning nomoliyaviy chegaralariga esa xizmat qilishning sifati, sotuvchilarning xushmuomala va chaqqonligi kiradi. Chunki ushbu xatti harakatlari bilan sotuvchilar do’kondan xaridorlarni quruq chiqarmay u yoki bu tovarni sotib olishga undaydilar. Markaziy idora va omborlar faoliyatining natijasini baholash tartibi foyda markazlarining faoliyatini baholash kabi belgilanadi. Quyida mart oyida markaziy idoraning xarajatlar bo’yicha tuzilgan budjetining bajarilishi bo’yicha hisoboti keltirilgan (9.11-jadvalga qarang).
B- buxgalteriya, K-kompyuter bo’limi, Т- ta’minot bo’limi, M- ko’chmas mulk bo’limi, S- sotish bo’limi.
Хarajat markazlarining xodimlarini rag’batlantirish uchun esa ularning shaxsiy faoliyati, qo’shgan xissasi, ijrochilik qobiliyati, madaniyati e’tiborga olinadi. Rag’batlantirishlar pul ko’rinishida- mukofot, dam olish uylariga va davolashga bepul yo’llanma, sayohat, xizmat lavozimining pog’onasidan ko’tarilish ko’rinishida bo’ladi.
Hisobotda sarflangan xarajatlar to’g’risida ma’lumotlar keltirilganligi uchun «» belgisi ijobiy va «-» belgisi salbiy holatlarni bildiradi. Mart oyida kompaniyaning ma’muriyati tomonidan sarflangan xarajatlarning budjetga nisbatan 160000 so’mga tejalgani ko’rinib turibdi. Ushbu ko’rinishdagi tuzilgan va taqdim qilingan hisobotda xarajatlar uning turlari- moddalari bo’yicha nazorat qilishdan tashqari har bir mas’uliyat markazlari bo’yicha ham nazorat va tahlil qilish imkoniyatini yaratadi.

jadval
Kompaniya idorasining mart oyidagi budjetining bajarilishi bo’yicha hisobot (ming so’m)

№