2-ma’ruza. D. I. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy qonuni va davriy sistemasi. Atom tuzilishi

Rezerford tajribasi. Atom tuzilishining nuklear nazariyasi. Atom tarkibining 
musbat zaryadli qismini ingliz olimi E.Rezerford 1911 yilda (

-zarrachalarning 
tarqalishini o‘rganish natijasida kashf etdi. Rezerford (

-nurlarni yupqa metall 
plastinkaga yo‘naltirilsa, ularning ko‘p qismi metall plastinka orqali o‘tib, o‘zining 
to‘g‘ri chiziqli harakatini o‘zgartirmasligini, bir oz qismi yo‘nalishini o‘zgartirishini 
kuzatdi. Juda kamdan-kam hollarda zarracha sachrab orqaga qaytadi(1-rasm). 
1-rasm. ( - zarrachalarining atom ichidan o‘tishi 
Shu tajriba asosida Rezerford atom tuzilishining nuklear (yadro) nazariyasini 
taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq atomlarning markazida musbat zaryadli yadro 
joylashgan bo‘lib, uning atrofida elektronlar harakatlanadi. 
Atom elektroneytraldir, chunki elektronlar soni yadroning musbat zaryadi 
soniga teng. Atomdagi elektronlarning umumiy massasi yadroning massasidan 
ancha kichiq. Shuning uchun atomning 99,9% dan ko‘proq massasi uning yadrosida 
to‘plangan. 
Atom yadrosi ikki elementar zarrachalar – proton va neytronlardan tuzilgan. 
Protonning massasi, taxminan, 1 massa atom birligi (m.a.b.) ga, zaryadi 

1 ga 
tengdir. 
Neytron zaryadsiz zarracha bo‘lib, uning massasi taxminan proton massasiga 
teng. Yadroning zaryadi yadrodagi protonlar soni bilan aniqlanadi. Yadrodagi 
protonlar soni Z va neytronlar soni N yig‘indisi atomning umumiy massasini beradi. 
(elektronlar massasi nihoyatda kichiq qiymatga ega bo‘lgani uchun hisobga 
olinmaydi).
N
Z
A



---

Izotop va izobarlar. Fiziklar ko‘pgina elementlar bir xil atomlardan emas, 
balki turli massaga ega bo‘lgan atomlar aralashmasidan tuzilganligini aniqlaydilar. 
Atomlar turli-tuman, ular bir-biridan yadro zaryadlari (protonlar soni) bilan, 
massasi soni bilan farq qiladi. Shunday atomlar borki, ularning yadro zaryadlari bir 
xil, ammo massasi jihatidan farq qiladi. Yadro zaryadlari bir xil bo‘lib, atom 
massalari bilan bir-biridan farq qiladigan atmlar turiga izotoplar deyiladi (Izo – bir, 
top – joy so‘zlaridan kelib chiqqan, chunki ayni elementning barcha izotoplari 
davriy sistemada birgina katakni egallaydi).


3
1
2
1
1
1
,
,
Н
– izotoplar 
Izotopiya hodisasi deyarli hamma elementlarda uchraydi. Ko‘pchilik 
elementlar o‘zlarining bir necha izotoplari aralashmasidan iborat. Masalan, tabiiy 
qo‘rg‘oshin atom massalari 206, 207 va 208 hamda yadro zaryadlari 82 ga teng 
bo‘lgan uch izotop aralashmasining; 207.21 bu aralashmadagi atom massalarining 
o‘rtacha qiymatini tashkil qiladi.
Izotoplar soni turli elementlarda turlicha bo‘ladi. Masalan, qalay elementini 10 
ta tabiiy izotopi ma’lum, ksenonniki 9 ta, simobniki 7 ta, kislorodniki 3 ta, ftor esa 
faqat 1 ta tabiiy izotopdan iborat.
Izotoplar kashf etilgandan keyin kimyoviy element tushunchasiga quyidagicha 
ta’rif berildi: yadrolarining zaryadlari bir xil bo‘lgan atomlar turi kimyoviy 
elementdir. Demak, kimyoviy element tushunchasini ta’riflashdan yadro zaryadi 
asos qilib olinadi. Hozirda 109 ta elementning 250 dan ortiq izotopi ma’lum 
(radiaktiv izotoplar bular jumlasiga kirmaydi).
Shuningdek, yadro zaryadlari har xil, massalari bir xil bo‘lgan atomlar ham 
mavjud. Atom massalari bir-biriga teng, lekin yadro zaryadlari turlicha bo‘lgan 
atomlar izobarlar deyiladi (isos – bir xil, ros – vazn so‘laridan olingan).
izobarlar
Ca
K,
Ar,
40
20
40
19
40
18
