2– Mavzu : Urug’ qabila va milliy dinlar. Reja

                                             KONFUTSIYCHILIK 

 

           Qadimgi  Xitoyda  Lao-Szi  falsafiy  ta’limoti  bilan  deyarli  bir  davrda 

Kun-Szi  (Konfutsiy  -  miloddan  avvalgi  551-479)ning  falsafiy  ta’limoti  ham 

paydo  bo‘ldi.  Konfutsiy  -  Qadimgi  Xitoy  faylasufi  va  pedagogi, 

Konfutsiychilikning  asoschisi.  Konfutsiy,  garchi,  samoni  oliy  ruhiy  qudrat, 

---

ajdodlarga  qurbonlik  keltirishni  ularni  e’zozlashning  asosiy  ifodasi  deb  bilsa 

ham, o‘z ta’limotida osmon sirlari  muammolarini  deyarli tilga olmagan  hamda 

ruhlar  va  narigi  dunyo  kabi  tushunchalarga  kam  e’tibor  bergan.  Konfutsiyning 

falsafiy va axloqiy g‘oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, 

olamdagi hamda jamiyatdagi o‘rni, vazifasi muammolari turadi. 

Konfutsiy  fikricha  olamdagi  barcha  mavjudot  singari  insonning  taqdiri  ham 

samoviy  qudratga  bog‘liq.  SHuning  uchun  odamlarning  oliyjanobligi  yoki 

tubanligi, oliy yoki past tabaqaga mansubligini o‘zgartirib bo‘lmaydi. 

Binobarin, podshoh - podshohligicha, fuqaro - fuqaroligicha, ota - otaligicha, 

farzand  -  farzandligicha  qolishi  kerak.  Bunday  g‘oya,  ko‘ramizki,  mavjud 

tuzumni saqlab qolishni nazarda tutar edi. SHu bilan birga, Konfutsiy ideal, oliy 

inson,  asl,  mard  kishi  konsepsiyasini  ishlab  chiqqan.  Bu  kotsepsiyaga  ko‘ra, 

odamlar  ijtimoiy  kelib  chiqishi  yoki  jamiyatdagi  mavqei  orqali  emas,  balki 

odamiylik,  adolatgo‘ylik,  haqgo‘ylik,  samimiyat,  farzandlik  izzat-hurmati  kabi 

yuksak ma’naviy fazilatlarga erishish tufayli yuksak kamolotga etishuvi mumkin. 

Konfutsiyning  falsafiy  ta’limoti  keyinchalik  Xitoyda  hukmron  dinlarning 

biriga  aylangan  va  Konfutsiychilik  deb  nom  olgan  dinning  asosi  bo‘ldi. 

(milodning  boshlarida).  Konfutsiychilik  manbai  -  Konfutsiy  izdoshlari  yozgan 

«Lung-YUy»  (Suhbatlar  va  mulohazalar,  miloddan  oldingi  VI  asr)  kitobidir. 

Konfutsiychilik  Lao-Szi  ta’limotidan  tubdan  farq  qiladi.  U  jamiyatni  ijtimoiy 

larzalardan  asrab  qolishga  intilgan  feodal  amaldorlarning  qarashlari  va 

manfaatlarini  himoya  qilgan.  Konfutsiychilikning  maqsadi  -  xalqni  mavjud 

tartib-qoidalarni  hurmat  qilish  ruhida  tarbiyalashdir.  Bu  din  aqidasiga  ko‘ra, 

jamiyatda osmondan yuborilgan «Jeng» (Insonparvarlik) qonuni amal qiladi. Bu 

qonunni  o‘rganib  olish  uchun  inson  «Li»ga,  ya’ni  ijtimoiy  axloq  normalariga, 

qoidalariga,  an’anaviy  marosimlarga  amal  qilishi,  o‘zining  jamiyatdagi 

darajasiga qarab ish tutishi zarur. 

Konfutsiychilik belgilangan  diniy  tartiblarga  qattiq  amal  qilishni  talab  etadi. 

Konfutsiyning o‘zi hayotligida diniy tartiblarni sidqidildan bajargan. 

Endilikda, har bir oilaning o‘z ibodatxonasi bo‘lishi zarur bo‘ldi. har bir oila 

o‘z ibodatxonasiga ajdodlarning  timsoli bo‘lgan «CHju» tasvirini joylashtiradi. 

Uning yoniga qurbonliklarni qo‘yadi va diniy marosimlarni ijro etadi. 

Konfutsiychilikda  ijtimoiy-axloqiy  masala  alohida  o‘rin  egallaydi.  SHu 

ma’noda  Konfutsiy  ta’limotini  inson  xatti-harakati  hayoti  me’yorlari  haqidagi 

ta’limot deyishi ham mumkin edi. Insonlar o‘rtasidagi hayot tarzi an’anaviy besh 

munosabatdan iboratligi qayd etilgan: 

- davlat boshlig‘i bilan amaldorlar o‘rtasidagi munosabat; 

- ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasidagi munosabat; 

- er bilan xotin o‘rtasidagi munosabat; 

- katta va kichik aka-ukalar o‘rtasidagi munosabat; 

- do‘st-birodarlar o‘rtasidagi munosabat. 

Bu  ta’limotda  shunday  qadriyatlar  ham  borki,  unga  qoyil  qolmay  iloj  yo‘q. 

Birgina misol keltiramiz: 

---

O‘g‘il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarish shart edi: 

1. 

har doim ota-onani to‘la hurmat qilish; 

2. 

ularga eng suyukli taomni keltirish; 

3. 

ular betob bo‘lib qolganlarida chuqur qayg‘urish; 

4. 

ular vafot etganlarida yurak-yurakdan achinish; 

5. 

ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish. 

Konfutsiychilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni - Konfutsiychilikka 

qadar mavjud bo‘lgan an’analarni, urug‘-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, 

qonunlashtirishni  tashkil  etardi.  CHunki  konfutsiy  o‘zining  hech  qanday  yangi 

ta’limot yaratmaganligini faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya 

etishni  talab  qilardi.  Bu  o‘rinda  uning  quyidagi  so‘zlarini  keltirishni  maqsadga 

muvofiq  deb  bildik:  «Qadimdan  joriy  etilgan  marosimlar  saqlanmas  yoki  ular 

bekor  qilinar  edi,  unda  hamma  narsa  aralashib  ketadi,  izdan  chiqadi.  Nikoh 

marosimini  yo‘q qiling-chi,  unda er-xotinlik bo‘lmaydi, bu bilan bog‘liq katta-

katta  jinoyatlarga  yo‘l  ochiladi  yoki  dafn  etish  va  qurbonlik  qilish  marosimini 

yo‘q qilingchi, unda bolalar vafot etgan ota-onalari xotirasi to‘g‘risida o‘ylamay, 

tiriklarga  esa  xizmat  qilmay  qo‘yadilar;  Pin-Szin  marosimini  yo‘q  qilingchi  - 

unda  podshoh  bilan  amaldor  o‘rtasidagi  farq  yo‘q  bo‘lib  ketadi,  kichik-kichik 

knyazchalar  o‘z  boshimchalik  qila  boshlaydilar,  natijada  ta’qib  etish  va 

zo‘ravonlik boshlanadi». 

Xitoy  xalqi  tarixida  qadimgi  marosimlar  katta  o‘rin  tutganligini  Konfutsiy 

yaxshi  bilar  edi.  SHuning  uchun  ham  Xitoy  xalq  an’analarini,  marosimlarini 

o‘zining ta’limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar uchun eng yomon 

fojea  -  erkak  tomonidan  avlodning  qolmasligidir.  Ular  avlodlari  qolmasa,  biz 

o‘lganimizdan so‘ng kim bizlarni yod etadi deb qattiq qayg‘uga tushadilar. 

Konfutsiychilikning  bosh  xudosi  -  osmon  Xudosi  edi.  Keyinchalik 

Konfutsiyning o‘zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning 

o‘zi ham diniy marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. CHunki, 

Konfutsiychilik oddiy xalq ustidan «aslzodalar»ning hukmronligini oqlardi. Bu 

dinga  ko‘ra  ayni  paytda  imperatorning  o‘zi  oliy  Xudoning  erdagi  vakili  edi. 

Konfutsiychilikda  imperatorga qarata  yozilgan quyidagi  maslahat ham bor edi: 

«Agar  imperator  biror  katta  maqsadni  amalga  oshirmoqchi  bo‘lsa,  u  albatta 

ajdodlari  ibodatxonasiga  borishi  lozim.  Qilmoqchi  bo‘lgan  ishidan,  o‘zining 

maqsadidan  avlodlarini  xabardor  etmog‘i  kerak.  SHu  paytda  u  osmonda 

yulduzlarning  holatiga  qaramog‘i,  ular  qulay  joylashganligiga  ishonch  hosil 

qilganidan so‘ng o‘zining maqsadini amalga oshirmog‘i mumkin».