2-mavzu. Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari reja

OKSIDLAR

Elementlаrning kislorod bilаn hosil birikmаsi oksidlаr deyilаdi, ya’ni oksidlar deb biri kislorod bo’lgаn ikki elementlаrdаn tаshkil topgаn murаkkаb moddаgа аytilаdi.

Oksidlаrdа kislorod bilаn birikkаn element doimo musbаt oksidlаnish dаrаjаsigа, kislorod esа mаnfiy oksidlаnish dаrаjаsigа (F₂O dаn boshqа birikmаlаrdа) egа bo’lаdi.

Deyarli barcha kimyoviy elementlar oksidlar hosil qiladi. Hozirgi vaqtga qadar uchta elementning nodir gazlardan neon, geliy va argonning oksidlari hali olinmagan.

Oksidlаr kimyoviy xossаlаrigа ko’rа bir nechа turlаrgа bo’linаdi:

1. 
   Аsosli oksidlаr.
   
2. 
   Kislotаli oksidlаr.
   
3. 
   Аmfoter oksidlаr (bulаr tuz hosil qiluvchi oksidlаr deyilаdi).
   
4. 
   Tuz hosil qilmаydigаn (befаrq, betаrаft, indeferent) oksidlаr.
   

5. Qo’sh oksidlаr.

6. Peroksidlаr.

Xalqaro nomenklaturaga muvofiq oksidlarning nomi nisbiy elektrmanfiyligi kamroq element nomi bilan nisbiy elektrmanfiyligi katta element lotincha nomining o’zagiga – id qo’shimchasini qo’shib hosil qilinadi. Agar element bir necha oksid hosil qiladigan bo’lsa, u holda ularning nomida elementning oksidlanish darajasi nomidan keyin qavs ichida rim raqami bilan ko’rsatiladi. Masalan, H₂O - suv, FeO - temir (II) oksid, Fe₂O₃ - temir (III) oksid, P₂O₃ - fosfor (III) oksid, P₂O₅- fosfor (V) oksid, P₄O₆ - tetrafosfor geksaoksid, P₄O₁₀ - tetrafosfor dekaoksid, Cu₂O - mis (I) oksid.

1. Suv ta’siridan tegishli gidroksid, kislota ta’siridan tuz hosil qiluvchi oksidlar asosli oksidlar deb aytiladi. Bunday oksidlar asoslar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Masalan, K₂O, MgO, BaO, CaO.

K₂O + H₂O = 2KOH

K₂O + 2HNO₃ = 2KNO₃ + H₂O

MgO, B₂O₃, Fe₂O₃ elementlarning oksidlari suvda erimaydi va asos hosil qilish reaksiyalarida qatnashmaydi. Lekin ular kislotalarni neytrallaydi va shuning uchun asosli oksid hisoblanadi.

MgO + 2HCl = MgCl₂ +H₂O

Fe₂O₃ + 3H₂SO₄ = Fe₂(SO₄)₃ + 3H₂O

2. Suv ta’siridan kislota, ishqor ta’siridan tuz hosilqiladigan oksidlar kislotali oksidlar deb aytiladi. Bunday oksidlar kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Masalan, SO₂, SO₃, N₂O₅, Cl₂O₇, P₂O₅ va h.k.

SO₃ + H₂O = H₂SO₄

SO₃ + 2NaOH = Na₂SO₄ + H₂O

Kislotali oksidlarni metallmaslar va o’zgaruvchi yuqori valentlik namoyon qiluvchi ba’zi metallar hosil qiladi. Masalan, CrO₃, Mn₂O₇ va hokazo.

3. Sharoitga qarab ham kislota, ham asos xossalarini namoyon qiladigan oksidlar amfoter oksidlar deyiladi. Amfoter oksidlar suv bilan bevosita birikmaydi, lekin ular ham kislota, ham asoslar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan:

Al₂O₃ + 6HCl = 2AlCl₃ + 3H₂O

Al₂O₃ + 2KOH = 2KAlO₂ + H₂O

kaliy metaaluminat

Bulardan tashqari indifferent va aralash oksidlar ham ma’lum.