2-mavzu. Elek

2-mavzu.Elektrikdatchiklar.PotensiometrikdatchiklarReja:
1.Elektrikdatchiklar,ularningturlarivaishlashtamoyillari.2.Potensiometrikdatchiklar,ularningqо‘llanilishi,xususiyatlariva
ishlashtamoillari.

Tayanchsо‘zvaiboralar:Elektr,datchik,parametrikdatchiklar,reostat,termojuft,induktivlik,katodlidatchik.

1.Elektrikdatchiklar,ularningturlarivaishlashtamoyillari.
О‘lchovо‘zgartgichiyokidatchikharqandayavtomatikboshqarishsistemasiningasosiytarkibiyqismlaridanbiribо‘lib,nazoratqilinayotganparametrniqabulqilishvauniо‘lchashhamdasistemaningkeyingielementigauzatishuchunosonbо‘lganboshqaparametrgaо‘zgartirishgaxizmatqiladi.
Harqandayfiziktabiatgaegabо‘lgan,nazoratqilinayotganparametrdatchiklaryordamidachiqishdamexanikyokielektrikparametrlargaaylantirilishimumkin.Elektrchiqishlidatchiklarmexanikdatchiklarganisbatan,masofadanturibо‘lchash,chiqishsignalinikuchaytirishvaundanboshqarishdafoydalnishosonligi,kamxatogayо‘lkо‘yishligikabiafzalliklargaega.Shuninguchunushbudatchiklarkо‘proqqо‘llanishgaega.
Avtomatik boshqarish sistemalarida ishlatiladigan, bevosita boshqaruvobyektlaridaо‘rnatiladiganelektrdatchiklarparametrikvageneratorlidatchiklarguruhigabо‘linadi.ParametrikdatchiklarnazoratqilinayotganharqandayfiziktabiatgaegaparametrnielektrzanjirgaulanganrezistorR,induktivlikLyokisig‘imSqarshiliklaridanbiriniо‘zgarishigaaylantiribberadi.Odatdabuelementlarchiqishdakuchlanishhosilbо‘ladiganharxilо‘lchovsxemalari(kо‘prik,potensiometr,logometr)gaulanadi.GeneratorlidatchiklarnazoratqilinayotganparametrniEYUKgaaylantiribberadi.
Parametrikdatchiklaruchunta’minlovchimanbakerakbо‘ladi,generatorlidatchiklaruchunesa,utalabetilmaydi.Hozirgipaytdalaboratoriyadaо‘tkaziladigantekshiruvishlarida,ishlabchiqarishdagiavtomatikqurilmalardabir-biridanishlatilishi,konstruksiyasivaishprinsipibilanfarqlanadiganturli-tumandatchiklarishlatiladi.
Engkо‘ptarqalganparametrikdatchiklar:
a)reostatli(rezistorli)–bulardanazoratqilinayotganparametr(masalansiljish)aktivqarshilikо‘zgarishigaaylantiriladi;

b)termoqarshilikdatchiklari(qarshiliktermometrlari)-haroratо‘zgarishinielektrо‘tkazgich(sim)yokiyarimо‘tkazgichqarshiliginingо‘zgarishigaaylantiribberadi;
v)tenzometrik(simli)datchiklar–mexanikdeformatsiyanisimyokiyarimо‘tkazgichqarshiliginingо‘zgarishigaaylantiradi;
g)induktivdatchiklarningishprinsipipо‘latyakorsiljigandasimlig‘altakninginduktivqarshiligiо‘zgarishigaasoslangan;
d)sig‘imdatchiklariningishprinsipisiljishlarsodirbо‘lgandareostatsig‘iminingо‘zgarishigaasoslagagn;
ye)fotoelektrik(fotorezistor)datchiklarningishprinsipiyorug‘likoqimita’siridaularningelektrо‘tkazuvchanliginingkeskinо‘zgarishigaasoslangan.
Kо‘pqо‘llanishgaegabо‘lgangeneratorlidatchiklar:
a)termoelektrikdatchiklar(termojuft).Bularningishprinsipiо‘lchanayotganparametr(harorat)о‘zgarganda,termojuftzanjiridahosilbо‘ladigantermoelektrikeffektgaasoslangan;
b)induksiondatchiklar–chiziqliyokiburchaksiljishlariniEYUKgaaylantiribberadi;
v)pyezoelektrikdatchiklarishprinsipiba’zibirkristallar(kvars,segnettuzi)ningmexanikbosimta’siridakutblanishhodisasigaasoslangan.
Datchiklarningasosiykо‘rsatkichlaribu:statiktavsif,sezgirlik,xatolik,inersionlik,vaqtdoimiysivab.q.dir.
Kirishsignaliхningо‘zgarishibilanchiqishsignaliуningо‘zgarishiо‘rtasidagifunksionalbog‘lanish(у=fх)datchikningstatiktavsifidebataladi.Chiqishsignaliуо‘zgarishinikirishsignaliхо‘zgarishiganisbatidatchikning
sezgirligiSdebataladi,ya’niS_x.
Datchikningchiqishidahosilbо‘lgansignalbilanuningnominalqiymatiо‘rtasidagifarqdatchikningxatosidebataladi.Datchiklaryuqorisezuvchanlikkavakichiqxatolikkaegabо‘lishlarikerak.
Quyidaavtomatikboshqarishsistemalaridatо‘kimachilikkorxonalaritexnologik jarayonlari parametrlarini о‘lchashda kо‘plab qо‘llanadigandatchiklarningba’zibirlariningtuzilishivaishprinsipibilantanishamiz.
Avtomatikrostlashtiziminingmuhimvaasosiyfunksionalelementlaridanbiriо‘zgartgichbо‘lmish-datchikdir.Datchikningxizmatburchi-ARTnazoratyokirostlanuvqiymatinirostlashuchunqulaybо‘lgannavbatdagielementgata’siretuvchiqiymatgaaylantirishdaniborat.
Datchiklarningchiqishqismimexanikvaelektrikqiymatbilanifodalanishimumkin.Ularparametrikvageneratorliguruhlargabо‘linadi.Parametrikdatchiklardanazoratostidagiparametrelektrparametrigaaylantiriladi(aktiv
_qarshilik,induktivlik,sig‘im).Generatorlidatchiklardanazoratparametrielektryurituvchikuch(EYUK)gaaylanadi.Generatorlidatchiklardaqо‘shimchaenergiyatalabqilinmaydi,parametrikdatchiklardaesa,qо‘shimchaenergiyatalabetiladi.Datchiklarningtavsiyalovchiasosiysifatkо‘rsatkichivaparametrlaribо‘libstatiktavsifhisoblanadi.Statiktavsifdegandadatchikchiqishqismidagiqiymatni_{kirishqismidagiqiymatnisbati}х_ч(х_к)<sub>gaaytiladi.Uilojiboricha:chiziqli

kо‘rinishga,aniqlikSga(</sub>S ^чик,x_{ч xк-tegishliravishdachiqishvakirish}к
_parametrlariningо‘sishi);absolyutxatolikxga(haqiqiyvaо‘lchanganqiymatlar_{orasidagifarq,ya’nix=xd-xz);nisbiyxatolikga(}^x100_{%);keltirilgan}
д
xatolikga(^x100%)egabо‘lishikerak.мах
Datchiklaryuqorianiqlikvakichikxatolikkaegabо‘lishlarimuhimtalablardanhisoblanadi.
Paxtatozalashsanoatidaelektrikvanoelektrikdatchiklarharorat,namlik,siljish,kuch,tezlik,satx,bosim,sarfvaboshqaparametrlarniо‘lchashdaqо‘llanadi.
Elektrikdatchiklarishlashprinsipigakо‘raturliguruxlargabо‘linadi.Bularquyidagilar:kontaktli,potensiometrik,tenzometrik,elektromagnitli,fotoelektrik,ultratovushlivax.k.Shunitakidlashlozimki,buqatoruzluksizortibboradi:fan-texnikaningrivojlanishiyangi-yangifizikxodisalar,materiallaryaratilishigasababbо‘ladi.
Datchiklargaturidanqat’iynazarulargaquydagiasosiytexniktalablarqо‘yiladi:aniqlik,sezgirlik,tezkorliylik,ishonchliylik,narxi,о‘lchamlar,og‘irligi.
Kantaktlidatchiklarparametrikdatchiklarturkumigakiradi,chunkiularningelektrqarshiligimexanikkirishkattaligita’siridaо‘zgaradi.Ularningstatikxarakteristikasirelelikо‘rinishgaega.
Katodlidatchiklarsifatidayo’lvaoxirgiuzgichlarikengishlatilinadi.Ulartо‘g‘risidagibatafsilmalumotlarkelgusimavzulardaberiladi.