2-mavzu. Elek

2.Potensiometrikdatchiklar,ularningqо‘llanilishi,xususiyatlarivaishlashtamoyillari.

Chiziklivaburchaksiljishlar,kuchlar,tezlanishlarvaboshqashungaо‘xshashnoelektrikparametrlarnianiqlashda,siljishnimosravishdaR,L,Celektrikqarshiliklaridanbiriningо‘zgarishigaaylantiribberuvchipotensiometrik,

induktiv,sig‘imvaboshqadatchiklar,hamdaaylanishchastotasiyokiburilishburchaginiEYUKgaaylantiribberuvchiinduksiondatchiklarqо‘llaniladi.

Potensiometrik(reostatli)datchiklar.Budatchiklardakirishsignalibо‘libreostatsurilgichi,chiqishsignalibо‘libreostatqarshiligiRxizmatqiladi(1a-rasm).Reostatsurilgichidetalbilanbog‘liqbо‘lib,usiljigandaelektrzanjiriningqarshiligiо‘zgaradi.PotensiometrikdatchikningstatiktavsifidebsurilgichdanolinayotganchiqishkuchlanishiU_chbilansurilgichningsurilishmasofasixо‘rtasidagi,ya’niU_чf(x)bog‘lanishigaaytiladi.1a-rasmdakо‘rsatilgansxemauchundatchikningchiqishkuchlanishiniquyidagiifodadantopishmumkin.
^U_Ч ^UТК ,^1^(1−К)
Buyerda:U_T–Tarmoqkuchlanish.

К_l–potensiometrsurilgichiningnisbiysiljishi(l–potensiometrningumumiyuzunligi,x–surilgichningsiljishuzunligi);
_R–yuklamakoeffitsiyenti(R_yu –yuklamaqarshiligi,R–potetsiometrningtо‘laqarshiligi).
1v-rasmda potensiometrning U_ch=f(x) tavsifi keltirilgan. Potensiometryuklanmaganpaytda(saltishlashrejimida),qachonkiR_yu=∞bо‘lganda,uningstatiktavsifiU_ch=f(x)tо‘g‘richiziqnitashkiletadi(1-tо‘g‘richiziq).Buholdapotensiometrningchiqish kuchlnishiifodasiquyidagikо‘rinishgaegabо‘ladi,ya’niU_ch=U_TK.Potensiometryuklamabilanishlaganholdatavsifningtо‘g‘ri
chizikligibuziladi(2-tavsif)vayuklamaqarshiligiqanchakambо‘lsa,tavsifningegriligishunchakattabо‘ladi.

_Ur

U_Т l _х Rю Ur _UT

x
1 ₂R_юUr

x

а) б) в)

1.-расм

Burchaksiljishlarniо‘lchashdahalqasimonpotensiometrik(simlireostat)datchiklarkо‘plabishlatiladi(1b-rasm).Uningkarkasiyarimhalqakо‘rinishidaizolyatsiyalanganashyodan(plastmassa,tekstolit,keramikavaboshqalar)yasalganbо‘lib,ungakattasolishtirmaqarshilikvakichiqharoratkoeffitsiyentigaegabо‘lgansim(manganin,konstantan,nixrom)о‘ralganbо‘ladi.Potensiometrikdatchiklarningafzalliklari–konstruksiyasisodda,olingansignalnikuchaytirishgaxojatyо‘qligi;kamchiligi–suriladiganelektrikkontaktmavjudligi.

Potensiometrik datchiklar mexanikaviy siljishlarni elektr kattaliklarigaaylantiribberishiuchunxizmatqiladi.Datchikningasosiyqismireostatbо‘lib,uningqarshiligisurgichsiljishidaо‘zgaradi.

2-rasm.Potensiometrikdatchikningulanishsxemasi.
ManbaningkuchlanishiUreostatningbarchachо‘lg‘amlariqо‘zg‘almasuchlariorqaliberiladi.Chiqishkattaligisurgichningsiljishigaproparsionalbо‘lib,ureostatningbirqо‘zg‘almasuchibilansurgichorqaliolinadi.Bundaysxemaelektrotexnikadapotensiometrikyokikuchlanishnibо‘lishsxemasideyiladi.

Agardatchikbarchachulg‘amlariningqarshiligiR,chiqishkuchlanishiolinayotganqisminiqarshiligiR_chiqbilanbelgilasak,uxoldareostatikkiqarshiligiR_chiqva(R-R_chiq)ketma-ketulangandebxisoblashmumkin.
Reostatchо‘lg‘amidanо‘tayotgantokkuchi:I_R,bо‘lsauxoldamanbakuchlanishiquydagichataqsimlanadi:W=IR_chiq+I(R-R_chiq).
Agarreostatqarshiligiuninguzunligilboyichatekstaqsimlansa,xamdasurgichnisiljitishXbilanbelgilanadi,
W_chiq=I*R_chiq=Wx/l
Shunday qilib, datchikning chiqish siginali surgichning siljishigaproparsionalbо‘ladi.
Potensiometrikdatchiklardamexanikharakatungaproporsionalbо‘lganо‘zgaruvchikuchlanishgaaylanadi.PotensiometryuritgichimexanikravishdaelektrqarshiligiRniо‘zgartiruvchidetalbilanbog‘langan.
3-rasmdapotensiometrikdatchiklarningprinsipialsxemalariqо‘rsatilgan,undatо‘g‘richiziqliharakat(a)vaxalqa(b)kо‘rinishidaharakatqiluvchipotensiometrlarkeltirilgan.Datchikningchiqishqismidagikuchlanish(3a-rasm)quyidagilarbilanifodalanadi:
^U=- ^Unk (1)^1^(1−k)
bundaU_p-elektrmanbaikuchlanishi,

k=_l-potensiometryurgichiningnisbiysiljishi,l-potensiometrningumumiyuzunligi,
x-potensiometryurgichiuzunligi,

_R-yuklamakoeffitsiyenti,R_n-yuklamaqarshiligi,

R-yuklamaningtо‘liqqarshiligi.

3-rasm
Aktivqarshilikdatchiklari:a-tо‘g‘rikarkaslipotensiometrik;b-adagidek,faqatxalqakarkasli;v-statiktavsif;g-simlitenzometrik.

3v-rasmdapotensiometrningstatiktavsiflari,ya’niuningchiqishqismidagikuchlanishningpotensiometrsurgichiuzunligigabog‘liqligi[U_r=f(x)]berilgan.Agarpotensiometryuklanmagan(saltishlovrejimi),ya’niR_n→∞bо‘lsa,statiktavsiftо‘g‘richiziqli(grafik1)vatenglama(1)U_r=kU_pkо‘rinishidabо‘ladi.Yuklanganpotensiometrdatо‘g‘richiziqliо‘zgarishegrichiziqli(grafik2)gaaylanadi,R_nqanchalikkichikqiymatolsa,egrichiziqlishunchakengtusoladi.

Potensiometrikdatchiklarafzalliklariquyidagilardaniborat:konstruksiyasisodda,о‘lchamlarikichik;kamchiliklari:sirpanishkontaktiborligi,statiktavsifningnochiziqliligi(kichikqiymatli R_nda).

Nazoratsavollari.

1.Elektrikdatchiklarnitushuntiring.2.Potensiometrikdatchiknimanianiklaydi.3.Ishlashtamoyillariqanday?

4.Potensiometrikdatchiklarafzalliklarixaqidagapiribbering.