2-Mavzu. Kognitiv fanining vujudga kelish asoslari

Kognitiv psixologiyaning paydo bo‘lishi va uning rivojlanishining sabablari:

• 
  Kognitiv psixologiyaning paydo bo‘lishiga tayyorgarlik ko‘rgan tarixiy sharoitlarni tahlil qilishda, odatda, bu odamning javob berish vaqtini o‘lchash bo‘yicha ishlarning intensiv ravishda joylashtirilishidan oldin, u kelgan signallarga javoban iloji boricha tezroq tegishli tugmani bosishi kerakligi to‘g‘risidagi haqiqat soyada qoladi. Reaksiya vaqtini o‘lchash bilan bog‘liq vaziyat miyaning yuqori instansiyalarida (“Markaziy protsessor” ning bir turi) sensorli signallarni vosita javobini boshqaradigan motor buyruqlariga “o‘tkazish” paytida yuzaga keladigan murakkab jarayonlarni tahlil qilishga imkon beradi. Aslida, vaziyat ancha murakkab va bu F. Donders, P., Fitts, V. Xik, D. Xaymen, R. Effron va boshqa ko‘plab mualliflarning asarlarida ajoyib tarzda namoyish etilgan. Tez javob berishda, kirish signalini idrok etishdan tortib, chiqishda harakatlanish javobiga qadar bo‘lgan odamning harakati soniyaning o‘ndan bir necha yoki hatto mingdan bir qismigacha davom etadi. Bu holda “Markaziy protsessor” da sodir bo‘ladigan narsa matnning bir nechta sahifalarida tasvirlangan. Reaktsiya vaqtini o‘lchash va uning ko‘p qirrali talqini bo‘yicha ulkan eksperimental material fonida, nafaqat psixologlar, balki muhandislarning ham turli xil va ba’zan qarama-qarshi nuqtai nazarlarini aks ettiradi (inson operatorining bitta kanali haqidagi uzoq munozarani eslash kifoya), rag‘batlantirish va reaktsiya o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita bog‘liqlik haqidagi bixevioristik postulat barcha jozibadorlikni yo‘qotdi. Aksincha, subyektiv hodisalarni tahlil qilishda axborot nazariyasi usullarini qo‘llashning juda muvaffaqiyatli tajribasi ko‘plab amerikalik psixologlarning e’tiborini psixikaning kategoriya va haqiqatiga qaratdi.
  
• 
  kognitivistlarning ilmiy mahsulotining o‘ziga xos xususiyati uning geometrik shakllar yoki modellar ko‘rinishidagi sezilarli va qat’iy kontur hisoblanadi. Ular juda chiroyli va agar siz ularga qo‘shilgan sharhlarni o‘qib chiqsangiz, ular juda ishonarlidir. Ular sizni har doim ilm-fan dengizining tubiga olib boradi, chunki deyarli har bir modelda “asosiy sir”ni o‘z ichiga olgan ozgina yoki umuman o‘rganilmagan element mavjud.
  
• 
  kognitiv psixologiyaning asosiy yutug‘i psixik jarayonlarning mikrostrukturasini va mikrodinamikasini o‘rganish uchun eksperimental usullarni ishlab chiqish edi, ularsiz psixik makrostrukturaning har qanday varianti spekulyativ va ishonarli ko‘rinmaydi.
  
• 
  evropalik olimlarning qarashlarining kognitiv psixologiyasini rivojlantirishga ta’siri.
  M. Eysenkning fikricha, XX asrning ikkinchi yarmida kognitiv psixologiyaning rivojlanishini bseviorizmdan oldin hukmronlik qilgan yondashuv bilan taqqoslash kerak. Asr boshida J. Uotson faqat kuzatilgan fenomenlarni o‘rganishga e’tibor qaratib, psixologiya haqiqatan ham eksperimental, ilmiy fanga aylanishi mumkin degan fikrni ilgari surdi.
  

Bixeviorizmning paydo bo‘lishi Uotson va uning izdoshlari psixologiyaning fizika va kimyo kabi tabiiy fanlar darajasiga erishishini istashlari bilan izohlanadi. Mantiqiy pozitivistlar (Karnap) ta’kidladilar: nazariy tushuntirishlar (tuzilishlar) har qanday fanda ular kuzatilishi mumkin bo‘lgan darajada muhimdir. Ilmiy nazariyalar kuzatilgan faktlar bilan tekshiriladi. Mantiqiy pozitivistlarning qarashlari ba’zi­ yetakchi psixologlarga (Skinner) fizika va kimyo ­uning psixologiyasida muvaffaqiyatli bo‘lganligini ta’kidlashga imkon berdi, chunki fiziklar va kimyogarlar psixologlardan ko‘ra mantiqiy pozitivistlar himoya qilgan “yaxshi fan” xususiyatlariga yaxshiroq mos kelishgan.
Uzoq vaqt davomida bixeviorizm, ayniqsa AQShda alohida ta’sir ko‘rsatdi.Ammo u yerda ham, 1950-yillardan boshlab, u asta-sekin uni yo‘qotishni boshladi. Bu quyidagilar bilan bog‘liq
1) bixevio­rizm hech qachon murakkab kognitiv faoliyat uchun batafsil va adekvat tushuntirishni taklif qilmagan. Talabalarga savol: qanday hodisalarni xulq-atvor sxemalari (o‘rganish va h. k.) bilan nisbatan oson izohlash mumkin va qaysi biri (til, kreativlik, muammolarni hal qilish) mumkin emas?
2) XX asr davomida fan faylasuflari ilmiy tadqiqotlarning an’anaviy qarashlariga tobora ko‘proq qarshi chiqmoqdalar. Shunday qilib, Popper ilmiy kuzatuv obyektivlikni ta’minlaydi degan qoidaga qarshi chiqdi. Aksincha, u ko‘p jihatdan oldindan o‘ylangan g‘oyalar va yashirin nazariy konstruktsiyalarga asoslanganligini ta’kidladi. Boshqacha qilib aytganda, kuzatish vakuumda sodir bo‘lmaydi, lekin ko‘p jihatdan biz qidirayotgan narsaga bog‘liq.
Eng qat’iy an’anaviy ilmiy qarashlarga Feyerabend (Feyerbend P. against method: Outline of an anarchist theory of knowledge) qarshi chiqdi. U olimlarning faoliyatini boshqaradigan bir nechta muhim qoidalar mavjudligini ta’kidladi. Amalda, ular faqat bitta qoidaga amal qilishadi – “hamma narsa mos keladi”. Ilm-fan fandan Feyerabend ta’kidlaganidan ko‘ra ko‘proq farq qiladi, ammo uning qarashlari, boshqa ko‘plab fan faylasuflari singari, psixologiyaga erkin ta’sir ko‘rsatganiga shubha yo‘q. Agar fizika va kimyo kabi aniq fanlar ham qat’iy qoidalarga rioya qilmagan bo‘lsa, unda psixologiyaga ham rioya qilishning hojati yo‘q edi. Bu shuni anglatadiki, bixeviorizmning qat’iyligi va cheklanganligi bartaraf etilishi mumkin edi. Yangi, yanada moslashuvchan yondashuvlar orasida kognitiv psixologiya tez orada o‘z o‘rnini topdi.
Kognitiv psixologiyaning rivojlanishiga kelsak, ma’lum bir sanani aniqlash juda qiyin, garchi ko‘plab olimlar uni topishga harakat qilsalar ham (Miller va boshqalar). Buning sabablaridan biri shundaki, uni ajrata olish kerak

• 
  zamonaviy kognitiv psixologiya bilan aniq bog‘liq bo‘lgan va hali ham uning rivojlanishiga minimal hissa qo‘shadigan