2-Mavzu. Kognitiv fanining vujudga kelish asoslari

2-Mavzu. Kognitiv fanining vujudga kelish asoslari

1. 
   Kognitiv fanining paydo bo‘lishi
   
2. 
   Kognitiv revolyusiya va kognitiv fan
   
3. 
   Psixologiya kontekstida kognitiv psixologiya
   

1. 
   Velichkovskiyning fikriga ko‘ra, kognitiv fanning paydo bo‘lishi inson tomonidan bilimlarni olish, saqlash va ulardan foydalanish qonuniyatlarining fanlararo asoslari bu so‘nggi o‘n yillikning fenomeni­ bo‘lib yondashuvning o‘zi, shubhasiz, inson tabiati haqidagi ancha oldingi g‘oyalar bilan bog‘liq.
   

Psixologiyaning falsafadan ajralishidan oldin taxminan ikki asr davomida psixologiyani tabiiy-ilmiy fanlar, aniqrog‘i fizika va kimyo namunalari asosida qurishga urinishlar to‘xtamadi. Buning sababi shundaki, fizika, kimyo va boshqa aniq fanlar ko‘plab savollarga javob topdilar. Psixologiya “tasavvur mexanikasi”, “intellektual fizika” yoki “aqliy kimyo”ga aylanishi kerak edi. Birinchi, ikkinchi, uchinchi bo‘lmasdan, u harakatning impulsini oldi, uning ta’siri­ zamonaviy kognitiv psixologiyaga qadar kuzatiladi. Faqat asta-sekin psixologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari o‘ta murakkab fan sifatida aniqlana boshladi. Ushbu o‘ziga xoslik nafaqat tuzilish yoki funktsiyani, balki genetik, funktsional va tarkibiy yondashuvlarni birlashtirish, ya’ni rivojlanishni o‘rganish zaruriyatidan iborat. Ma’lum bo‘lishicha, psixologik tadqiqotlarda ilmiy metodologiyaning asosiy tamoyillariga rioya qilish sharti bilan nafaqat oddiydan murakkabga, balki murakkabdan oddiyga ham harakat qilish mumkin va hatto zarur.
Seminar mashg‘ulotlarida quyidagilar muhokama qilinadi:

• 
  Asosiy falsafiy an’analar (mexanik tabiatshunoslik kulti, empirizm va ratsionalizm, o‘z-o‘zini kuzatish va sof aqlni tanqid qilish)
  
• 
  Dastlabki eksperimental psixologiya – G. Helmgolts, G. Fechner, F. Dondersning metodik yondashuvlari; V. Vundtning qarashlari; ilmiy psixologiyaning birinchi inqirozi.
  
• 
  Xulq-atvor va fizikalistik yo‘nalishlar - psixologiya xulq-atvor fani sifatida, psixologiya Gestalt fani sifatida, ilmiy psixologiyaning ikkinchi inqirozi.
  
• 
  Romantizm va pozitivizm, tabiiy falsafa va neyropsixologiya, fiziologiya, faoliyat psixologiyasi.
  
• 
  Axborot yondashuvi kibernetika va statistik aloqa nazariyasi, muhandislik psixologiyasi, cheklangan o‘tkazish qobiliyatini izlash.
  
• 
  Aqliy modellar va kompyuter bilan anologiya.
  
• 
  V. Nayserning kognitiv psixologiyasi. Ramziy yondashuv tamoyillari.
  
• 
  Bilish modulyarligi va konnektsionizm-ishlov berish ixtisoslashuvi g‘oyasi, modulyarlik gipotezasi: Jerri Fodorning hissasi, psixologiyadagi neyron tarmoqlari.
  

2. Natijada kognitiv revolyusiya, bixeviorizmning uzoq davom etgan hukmronligidan so‘ng yana psixologiyada tadqiqot mavzusiga aylandi, shuningdek, kognitiv jarayonlar, ong falsafasi, neyrofiziologiya, kompyuter fanlari va sun’iy intellekt, tilshunoslik va madaniy antropologiyaning eksperimental psixologiya chorrahasida rivojlangan kognitiv fan doirasida fanlararo tadqiqot mavzusiga aylandi.
J. Miller, fikriga ko‘ra psixologiyadagi kognitiv revolyusiya mohiyati bo‘yicha kontrrevolyusiya bo‘lganligini ta’kidlaydi. Birinchi revolyusiya ancha oldin, I. P. Pavlov va boshqa olimlarning kashfiyotlaridan ilhomlangan eksperimental psixologlar guruhi psixologiyani xulq-atvor faniga aylantirishni taklif qilganida yuz berdi. Ularning ta’kidlashicha, ruhiy hodisalar tashqi tomondan kuzatilmaydi. Xulq-atvor revolyusiyasi Amerika eksperimental psixologiyasini o‘zgartirdi. Idrok tafovutga, xotira o‘rganishga, til og‘zaki xulq- atvorga va aql esa idrok testlarini o‘lchaydigan narsaga aylandi.
Miller o‘z xotiralarida, olim o‘sha yillarda “o‘z fikrlarini bixeviorizmning yangi jargoniga aylantirish” uchun maxsus epchillikka muhtoj bo‘lganini ko‘rsatadi.
Ikkinchi kognitiv kontrrevolyutsiyani u 1950-yillarning boshlariga “Psixologiyadagi kognitiv kontrrevolyutsiya ongni eksperimental psixologiyaga qaytardi” aniqladi. J. Millerning fikriga ko‘ra, shuni esda tutish kerakki, ong hech qachon ijtimoiy yoki klinik psixologiyadan yo‘qolmagan. AQShdagi eksperimental psixologiya vakillari faqat bixeviorizm ularga mos kelishiga ishonishgan. Bixeviorizm birinchi navbatda AQShda rivojlandi va psixologiyadagi kognitiv revolyutsiya chet eldagi ba’zi taniqli psixologlar (F. Bartlett, J. Piaget, A. R. Luriya) bilan aloqalarni qayta tiklashga imkon berdi.
Eksperimental psixologlar psixologiyaning ta’rifini qayta ko‘rib chiqayotganlarida, fanning boshqa sohalarida shu kabi ko‘plab muhim voqealar sodir bo‘ldi:

• 
  Norbert Vinerning kibernetikasi mashhur bo‘lib, Marvin Minskiy va Jon Makkarti sun’iy intellektni ixtiro qilishdi, Allen Nyuell va Gerbert Simon esa kompyuterda kognitiv jarayonlarni modellashtirish bilan shug‘ullanishdi.
  

A. Nyuell va G. Simonning “Inson muammolarini hal qilish” kitobiga tarixiy ilovasidada shunday deyilgan: “1956-yilni axborotni qayta ishlash psixologiyasining rivojlanishida burilish nuqtasi deb hisoblash mumkin”. 1956-yilda J. Makkarti, M. Minskiy, K. Shannon va N. Rochester Dartmutda sun’iy intellektga bag‘ishlangan konferentsiya o‘tkazdilar, unda o‘sha paytda ushbu sohada ishlagan deyarli har bir kishi ishtirok etdi.
1956-yilda K. Shannon va J. Makkarti “avtomatlar” to‘plamini nashr etdi va M. Minskiy texnik hisobotni bosib chiqardi, u besh yil o‘tgach, bir qirrali qo‘shimchalar natijasida uning eng nufuzli maqolalaridan biri “Sun’iy intellektga borish bo‘yicha qadamlar”ga aylandi.

• 
  N. Xomskiy tom ma’noda yakka o‘zi tilshunoslikni qayta tikladi.
  
• 
  1956-yilda Jerri Bruner, Jeki Gudenaf va Jorj Ostin “Fikrlash tadqiqotlari” kitobini nashr etishdi, unda “kognitiv strategiyalar” tushunchasini batafsil tahlil qilishdi. O‘sha yili Michigan shtatida V. Tanner, D. Svet, T. Birdsell va ularning hamkasblari signallarni aniqlash nazariyasini idrok etishga tatbiq etishdi.
  
• 
  ma’lumotni qayta ishlash qobiliyatimizdagi ba’zi cheklovlarni tavsiflovchi “sehrli raqam 7+2”| nomli maqolani nashr etishdi. 1956-yilda, Uord Gudenaf va Floyd Lounsberi kognitiv antropologiyani qurish uchun namuna bo‘lgan tarkibiy qismlarni tahlil qilish bo‘yicha bir nechta maqolalar yozdilar va J.B. Kerol hamda Benjamin Li Uorf tilning fikrlashga ta’siriga bag‘ishlangan ma’uzalari to‘plamini nashr etdi.
  

Dj. Miller kognitiv fan paydo bo‘lgan paytni 1956-yil 11-sentabrda Massachusets texnologiya institutida (MTI) “Axborot nazariyasi bo‘yicha ixtisoslashgan ishchi guruh” tomonidan tashkil etilgan simpoziumning ikkinchi kuni deb hisoblaydi.
Alfred Sloan jamg‘armasi hisobotida Miller o‘z maqolasida keltirgan yagona sxema bor edi. Uning fikriga ko‘ra, fanning oltita sohasi olti burchakka birlashtirilgan. Ushbu sxemadagi har bir yo‘nalish fanlararo tadqiqotlar sohasini belgilab berdi, har bir bunday soha 1978-yilga kelib paydo bo‘ldi va chiziqning oxirida joylashgan ikkita fanning uslubiy vositalarini birlashtirishni talab qildi. Shunday qilib, kibernetika kompyuter fanida ishlab chiqilgan tushunchalardan miya funktsiyalarini modellashtirish uchun foydalangan, bu esa o‘z navbatida nevro fan tomonidan yoritilgan. Xuddi shunday, kompyuter fanlari va tilshunoslik allaqachon hisoblash tilshunosligi doirasida birlashtirilgan. Tilshunoslik va psixologiya psixolingvistikada birlashadi, antropologiya va nevrologiya miya evolyutsiyasini o‘rganishda uchraydi va hokazo. Bugungi kunda, menimcha, barcha 15 ta mumkin bo‘lgan aloqalar munosib tadqiqotlar bilan ifodalanishi mumkin va 1978-yilda mavjud bo‘lgan 11 ta bog‘lovchi chiziqlar o‘shandan beri sezilarli darajada mustahkamlandi.


3. Rus tiliga tarjima qilingan “kognitiv” atamasi “bilish” degan ma’noni anglatadi. Kognitiv psixologiya-bu bilish jarayonlari psixologiyasi (sezgi, idrok, diqqat, xotira, tafakkur).
Zinchenko va Nazarovning fikricha, ingliz tilidagi bu so’zning ko’rinishi ikki sababga ko‘ra saqlanib qolgan:

• 
  bilish jarayonlarni psixologik hodisalarning maxsus guruhiga ajratish ko‘pchilik tomonidan qoniqarsiz deb tan olinadi, chunki didaktik texnikadan u boshqa (yuqorida aytib o‘tilganlardan tashqari) aqliy harakatlarda (masalan, ob’yektiv ijro harakatlarida, estetik tajribalarda) bilish tarkibini ko‘rishga xalaqit beradigan nazariy dogmaga aylandi.
  
• 
  Amerika psixologiyasi tarixi kontekstida “kognitiv” atamasi so‘zning Evropa ma’nosida mavjud bo‘lmagan qo‘shimcha ma’noga ega. Gap shundaki, AQShda kognitiv psixologiya Amerika psixologiyasida o‘nlab yillar davomida hukmronlik qilgan va uning paydo bo‘lishi paytida asosan empirik kuzatishlar va quyi hayvonlar ustida o‘tkazilgan tajribalarga asoslangan bixeviorizmga alternativa sifatida paydo bo‘ldi va rivojlandi. Ortodoksal bixeviorizm tashqi stimullar va javob harkatlanish reaktsiyalarini tahlil qilish bilan cheklanib, o‘z lug’atidan psixik degan tushunchani chiqarib tashladi. “Kognitiv” tushunchasi bu psixik hayotning faqat xulq-atvori va refleksologik talqinlariga qarshi vaksinadir.