2-Mavzu. Kognitiv fanining vujudga kelish asoslari

kontseptual boshqariladigan jarayonlarga (conceptually driven processes) emas, balki ma’lumotlarga asoslangan psixologik jarayonlarga (data-driven) qaratildi. Boshqacha qilib aytganda, stimullarning ta’siri insonning o‘tmishdagi tajribasi va uning umidlari asosida o‘zgartirilishi usullari e’tiborga olinmadi. Ko‘pincha, jarayon umuman ketma-ketlik sifatida davom etishi mumkin edi, unda har bir alohida jarayon boshqasi boshlanishidan oldin tugaydi. Ehtimol, bir qator aniq muammolarni hal qilishda jarayonlar bir-biriga qat’iy rioya qilishlari mumkin, ammo endi ular har doim izchil deb taxmin qilish noto‘g‘ri ekanligi aniqlandi. Jarayonlar ko‘pincha bir-biriga mos keladi va o‘zaro ta’sir qiladi degan muqobil qarashlar tobora ommalashib bormoqda.
1960-70-yillarda kognitiv psixologiyada tadqiqotlarning yana bir asosiy cheklovi shundaki, ular asosan laboratoriya sharoitida o‘tkazilgan va amaliy emas, balki ilmiy muammolarni hal qilishga qaratilgan. Boshqacha qilib aytganda, kognitiv psixologiyada ekologik haqiqiylik deb ataladigan narsa ya’ni haqiqiy hayot muammolari bilan bog‘liqlik yetmasligidir. So‘nggi yillarda vaziyat sezilarli darajada o‘zgardi. Masalan, til va nutq bo‘yicha tadqiqotlar sezilarli darajada kengaydi, bu haqiqiy hayot uchun juda muhim masala. Guvohlarning guvohliklariga ishonish (eyewitness testimony) kabi muhim masala batafsil muhokama qilindi. Miya shikastlanishi, hissiy buzilishlar va boshqalar uchun kognitiv faoliyatni o‘rganish soni sezilarli darajada oshdi.
Ayzenk va Kin (Eyesenk M.W., Keane M.T. Cognitive psychology: A student's handbook. London: Lawrence Erlbaum Associated Ltd, 1990) barcha kognitiv psixologlarni kamida uchta (to‘rtta) asosiy guruhga bo‘lish mumkin deb bilishadi.

• 
  Birinchisi, ma’lumotlarni to‘plash va nazariyalarni yaratishga e’tibor qaratib, an’anaviy kognitiv psixologik yondashuvga amal qiladigan eksperimental psixologlar
  
• 
  Ikkinchisi kompyuter modellarini yaratadigan va kompyuterni inson bilimlari uchun yaxshi metafora deb hisoblaydigan kognitiv psixologlar. Bular an’anaviy eksperimentning ahamiyatiga nisbatan farq qiladi.
  
• 
  Uchinchisi kognitiv neyropsixologlar. Ular miya shikastlanishi bo‘lgan bemorlarda kognitiv buzilishlarning turlariga (patterns) qiziqishadi, chunki patologiyani o‘rganish inson bilimlarining normal ishlashini tushunish uchun informatsion bo‘lishi mumkin. Bemorlar turli tuzilmalarning buzilishini ko‘rsatganligi sababli, kognitiv faoliyatni ta’minlaydigan ko‘pchilik tuzilmalarni aniqlash mumkin bo‘ladi.
  
• 
  Amaliy deb atash mumkin bo‘lgan kognitiv psixologlarning to‘rtinchi guruhini ta'kidlash uchun ham asoslar­ mavjud. Shubhasiz, ular boshqa kognitiv psixologlardan nimani o‘rganishlari va qanday usullarni qo‘llashlari bilan farq qiladi. Biroq, amaliy va boshqa kognitiv psixologlar o‘rtasidagi tizimli farqlar deyarli hech qanday nazariy tushunchalarga taalluqli emas va shuning uchun tasnifni yuqorida muhokama qilingan uchta guruhdan tashqariga tarqatish qiyin.