2-Mavzu. Kognitiv fanining vujudga kelish asoslari

dastlabki tadqiqotlar. XIX asr oxirida neyropsixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqot o‘tmishdoshning yorqin namunasidir. Ular miya shikastlanishi bo‘lgan bemorlarda nutq buzilishlarini uning nutq faoliyati uchun mas’ul bo‘lgan maxsus bo‘limlarining shikastlanishi sifatida tasavvur qilishga, shuningdek, miyaning unga mos keladigan qismlarini lokalizatsiya qilishga harakat qilishdi. XIX asr neyropsixologlarining tadqiqotlari va nazariyalari kognitiv neyropsixologiya deb ataladigan qiyosiy kognitiv psixologiyaning ushbu bo‘limi bilan bevosita bog‘liq, ammo 1950-yillarda kognitiv psixologiyaning paydo bo‘lishiga deyarli ta’sir ko‘rsatmadi.

uning shakllanishida haqiqiy rol o‘ynagan tadqiqotlar:

• 
  V. Jeymsning g‘oyalari kognitiv psixologiyaning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatdi. U nazariyotchi edi va uning diqqat va xotiraga oid ko‘plab tushunchalari bugungi kunda ham qabul qilinadi. Masalan, u psixologik hozirgi kunni tashkil etuvchi “birlamchi xotira”ni (primary memory) va psixologik o‘tmish sifatida belgilagan “ikkilamchi xotira”ni ajratib ko‘rsatdi. Kognitiv psixologlar Atkinson va Shifrin qisqa va uzoq muddatli xotira o‘rtasidagi o‘xshash farqni taklif qilishdi.
  
• 
  Bartlettning ishi yana bir misol bo‘lishi mumkin (Bartlett F. C. Remembering: study in experimental and social psychology). Birinchi jahon urushi paytida u haqiqiy hayotga yaqin sharoitlarda xotirani o‘rganishni boshladi, hikoyalar turli vaqt oralig‘ida qanchalik yaxshi saqlanishi mumkinligini aniqlanadi. Uning xotiraga nazariy yondashuvi ayniqsa muhim bo‘ldi. Uning ta’kidlashicha, eslab qolish o‘quvchida mavjud bo‘lgan ba’zi bir sxema (ya’ni bilimni tashkillashtirish) bilan belgilanadi. Bartlettning sxemalar haqidagi nazariy tushunchalari 1940-50 yillarda xotira tadqiqotlariga deyarli ta’sir ko‘rsatmadi, ammo 1960-yillarda va undan keyin kognitiv psixologlarning qiziqishi ortishining markaziga aylandi.
  
• 
  Qiyosiy kognitiv psixologiyaning ba’zi boshqa muhim shartlarini ­bixeviorizmning o‘zida topish mumkin. Tolman yetakchi bixeviorist olimlaridan biri bo‘lgan, ammo tadqiqotlar­ uni kognitiv psixologiya bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab yo‘nalishlarda klassik xulq-atvor psixologiyasini qayta ko‘rib chiqish zaruriyatiga olib keldi. Xull (Hull) va boshqa tadqiqotchilar qat’iy xulq-atvor tushunchalaridan foydalanib, kalamushlar labirintni o‘ziga xos javoblar - mushaklarning harakatlari bilan “labirint” stimullarini hisoblash orqali yugurishni o‘rganadilar, deb ta’kidladilar.Tolman (Tolman E.C. Purposive behavior in animals and men) kalamushlarning labirint bo‘ylab yugurishlari oddiy S – R aloqalariga qaraganda ko‘proq narsani o‘z ichiga olganligiga ishonch hosil qildi. U labirintda yugurishni o‘rgangan kalamushlar suv bilan to‘ldirilganda idishda, garchi mushaklarning harakatlari avvalgidan ko‘ra butunlay boshqacha bo‘lsa-da, xuddi shunday muvaffaqiyatli suzayotganini aniqladi.
  

Bu yerdan Tolman labirint bo‘ylab bir necha marta yugurgan kalamushda “kognitiv xarita” paydo bo‘lgan degan xulosaga keldi – labirintning ichki ko‘rinishi, bu taklif qilingan vaziyatga qarab yugurish yoki suzishga imkon beradi. Asosiy xulosa shundan iborat ediki, kalamushdagi o‘rganishni faqat uning ichki jarayonlari va tuzilmalariga tayanib tushunish mumkin.
Kognitiv psixologiyaning ­rivojlanishida kompyuterni insonning kognitiv sohasi uchun metafora sifatida jalb qilish muhim rol o‘ynadi. Bu psixologlarning aniq tarixiy tendentsiyasi-­so‘nggi texnik ishlanmalarni asosiy psixik jarayonlar uchun metafora sifatida ishlatishidir. Bu xotirani nazariy tavsiflash urinishlarida aniq namoyon bo‘ladi. Qadimgi yunonlar mnemonik tizimning ishlashini mum plitalari bilan taqqoslashgan. Asrlar o‘tib, bu meta­foralar grammofonlar, magnitafonlar, kutubxonalar, konveyer tasmasi, metro xaritalari kabi boshqalar bilan almashtirildi. Ramziy kompyuterga nisbatan uning ishi va inson miyasida sodir bo‘layotgan voqealar o‘rtasida muhim o‘xshashlik ta’kidlangan. Simonning so‘zlariga ko‘ra (Simon HA. Cognitive science: The newest science of the artificial // Cognitive Science. 1980. V.4. P. 33-46), “o‘n yil oldin kompyuterlar va inson asab tizimi kabi o‘ziga xos tizimlarda sodir bo‘ladigan axborot jarayonlarining o‘xshashligini isbotlash kerak edi. Endi bu o‘xshashlik hammaga ayon” .
Gardner (Gardner H. The mind's new science) kognitiv psixologiya rivojlanishining asosiy bosqichlarini aniqladi.
1. 1956-yil uning uchun juda mushkul hisoblandi. Shu yil Minnesota texnologiya institutida konferentsiya bo‘lib o‘tdi, unda Jorj Miller qisqa muddatli xotirada sehrli raqam 7 haqida ma’ruza qildi, Nyuell va Simon (Newell & Simon) “Umumiy muammolarni hal qiluvchi” deb nomlangan kompyuter modellarini muhokama qildilar va Noam Chomskiy (Noam Chomskiy) til nazariyasini taqdim etdi. O‘sha yili mashhur Dartmut konferensiyasi bo‘lib o‘tdi, unda Xomskiy, Makkarti (McCarthy), Miller, Minsk (Minsky), Nyuell va Simon ishtirok etdilar. Odatda bu konferentsiya sun’iy intellektni yaratishga asos bo‘lgan deb hisoblanadi. Va nihoyat, o‘sha yili kognitiv psixologiya nuqtai nazaridan tushunchalarni shakllantirishni taqdim etgan birinchi kitob nashr etildi (Bruner J.S., Goodnow J.J., Austin GA. A study of thinking N. Y.: Wiley, 1956).
2. 1960-70-yillarda kognitiv psixologiya Broadbent nazariyasiga katta ta’sir ko‘rsatdi (Broadbent D..E.. Perception and communication. Oxford: Pergamon, 1958). Aslida, diqqat, idrok, qisqa va uzoq muddatli xotira hodisalari o‘rtasida o‘zaro ta’sir mavjud degan taxmin qabul qilindi.­ Ushbu hodisalarning barchasini o‘zlarining bir qator mustaqil jarayonlaridan tashkil topgan murakkab kognitiv tizimda ma’lumotlarni qayta ishlash deb hisoblash mumkin edi. Ushbu nazariy yondashuvga ko‘ra, stimullarning ta’siri juda qattiq bosqichlar ketma-ketligidan modalga xos darajalardan uzoq muddatli xotiraga o‘tishda o‘zgaradi.
Axborotni qayta ishlashning asosiy jarayonlarining asosiy sxemasini (dominant information-processing framework) taqdim etishning eng yaxshi urinishlaridan biri Lashman, Lashman va Butterfild tomonidan amalga oshirildi (Lachman R., Lachman J.I., Butterfield E.C. Cognitive psychology and information processing. Hillsdale NJ: Lawrence Earlbaum Associated Ltd, 1979). Ularning yondashuvi bir nechta taxminlarni o‘z ichiga olgan. Ulardan biri miyani ramzlardan foydalanadigan maqsadli (general-purpose) tizim sifatida ko‘rish mumkinligi hisoblangan. Boshqa bir taxminga ko‘ra, kognitiv psixologiyaning maqsadi barcha kognitiv muammolarni hal qilishda ishtirok etadigan ramziy jarayonlar va reprezentatsiyalarni ajratib­ko‘rsatishdir. Bundan tashqari, miya protsessor deb taxmin qilinadi, uning kuchi ham strukturaviy, ham resurs cheklovlariga ega deb hisoblanadi.
Ushbu umumiy qoidalar hali ham muhim ko‘rinadi. Ammo 1960-70-yillarda mavjud bo‘lgan ushbu yondashuvning asosiy kamchiliklaridan biri shundaki, asosiy e’tibor