2-mavzu. Rinolaliyani o‘rganish tarixi,buzilishi va sabablari. Reja

k  va g  tovushlari noaniq talaffuz qilinadi, chunki og'iz bo'shlig'ida yctarli darajada 
havo bosimi hosil bo'lmaydi, natijada burun bo'shlig'i to'liq bekilmaydi. 
Ochiq rinolaliyani aniqlash uchun funksional tckshirish usullari mavjud. Eng 
oddiy tekshirishlardan bin Gutsman usulidir. Bunda logoped bolaga galma-gal a  va 
i  unli tovushlarni qaytarishni buyuradi va bolaning burun yo'lini bir bekitib, bir 
ochib turadi. Ochiq rinolaiiyada bu unli tovushlarning jarangdorligida sezilarli 

---

darajada farq bo'ladi. Ayniqsa, a unlisi burun yo'lini bekitib talaffuz qilingandan i 
tovush talaffuzi eshittlmaydi, shu bilan birgalikda iogopedning barmoqlari burun 
qanotlaridagi kuchli tebranishni sezadi Yana aniqlash usullaridan biri, bu 
fonendoskop bilan tekshirishdir. Bunda tckshiruvchi fonendoskopning bir uchini 
o'zining qulog'iga, ikkinchi uchini bolaning buruiga tutib turadi. Bola unli 
tovushlarni, ayniqsa u va a unlilarini talaffuz qilganda kuchli shovqin eshitiladi. 
Undosh f, s, sh  tovushlar talaffuzida xirillagan ovoz eshitiladi. 
Ochiq rinolaliya organik va funksional bo'Iishi mumkin. 
Organik ochiq rinolaliya tug'ma va hayot davomida orttirilgan bo'ladi. 
Ochiq rinolaliyaning tug'ma shaklining sababi yumshoq va qattiq tanglaydagi 
yoriqliklardir. 
Hayotda orttirilgan ochiq rinolaliyaga og'iz va burun bo'shlig'ida 
jarohatlanishlar bo'Iishi yoki yumshoq tanglayni hayot davomida falajlanishi kabilar 
sabab bo'Iishi mumkin. 
Ochiq rinolaliyaning ikkinchi shakli funktsional ochiq rinolaliya hisoblanib,
asosan funksional ochiq rinolaliyaning paydo bo'lish sabablari turli xil bo’ladi. 
Masalan, bolalarda ovozning hosil bo'lishida yumshoq tanglay harakatining sust 
bo'Iishi. Funksional ochiq rinolaliya asab kasalliklarida ham namoyon bo'lish holiari 
kuzatiladi. U adenoidlarni olib tashlagandan so'ng kamroq kuzatilsa, difterivadan 
keyingi falajlanishda kamroq kuzatiladi. Rinolaliyaning bu shakhni tekshirishda 
qattiq va yumshoq tanglayda biron-bir o'zgarishlarning borligi aniqlanmavdi. 
Funksional ochiq rinolaliyaning belgilarida asosan unli tovushlar talaffuzi buzilgan 
bo’ladi. Undosh tovushlar talaffuzida tanglay-halqum birlashishi yaxshi, normada 
bo’ladi. 
Funksional ochiq rinolaliya organik rinolaliyaga nisbatan yengil kechadi, Ovoz 
mashqlaridan so'ng burunlanish tembri yo'qoladi, tovushlar talaffuzidagi 
kamchiliklarni odatdagidek. ya'ni dislaliyani bartaraf etishda qo'llanadigan usullar 
orqali bartaraf etish mumkin. 
Rinolaliyani kelib chiqihida tug’ma lab va tanglaudagi kamchiliklar ham 
bolalarda nutq buzilishlaridagi muhim sabalaridan hisolanadi.Rinolaliyada 
kuzatiladigan tug'ma lab va tanglaydagi kamchiliklar logopediya va tibbiyot fani 
oldiga jiddiy muammolarni qo'vadi. 
Turli xalqlar orasida, turli mamlakat va hattoki har bir mamlakatning turli 
viloyatlarida tug'ma yoriqliklar bilan tug'iladigan bolalar soni turlichadir. A. 
Limberg (1964) adabiyotlardagi ma'lumotlarni umumlashtinb, 600 - 1000 ta yangi 
tug'ilgan bolalar orasida bitta bola lab va tanglay yoriqliklari bilan tug'ilishini 
ta'kidlab o'tadi. Lab va tanglaydagi yoriqliklar bolaning umumiy va nutqiy 
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bola yulishga, nafas oiishga qiynaladi. Bu 
holatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi, organizmning boshqa 

---

kasalliklar bilan kurashish jarayonini susaytiradi. Bunday bolalar muntazam 
shifokor nazoratiga va davolanishga muhtojdir. 
Hozirgi vaqtda quyidagi tasnif qabul qilingan: 
Yuqori labdagi tug'ma yoriqliklar: yashirin yoriqlik, to'iiq bo'lmagan yoriqlik: 
a) burun bo'limida teri-tog'ayning o'zgarmaganligi; b) burun bo'limida teri-
tog'ayning o'zgarganligi. 
To'liq yoriqlik. Bunda bolaning ilk yashash davrida xirurgik davolash ish 13 ri 
olib boriladi, bu davolash ish la ri bola nutqining normal rivojlanishiga imkon 
yaratadi. 
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak rinolaliyani o’rganish jarayoni uzoqroq 
o’tmishga borib qadaladi. Tarixiy manbalardan ma’lumki, rinolaliya nutq kamchiligi 
bo’yicha shu sohaga yaqin bo’lgan ilm nomayondalari tomonidan bir qator ishlar 
olib borildi. Ular tomonidan olib borilgan ilmiy ishlari yuzasidan bildirgan nazariy 
va amaliy fikrlari hozirgi kunda logopediya yunalishida rinolalik bolalar bilan olib 
boriladigan korrektsion logopedik ishlarda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga 
egadir.