2-mavzu. Xufyona iqtisodiyotning tarkibi, sabablari va oqibatlari

Birinchidan, xufyona iqtisodiyot ulushi katta bo‘lib, iqtisodiyotning dominant, norasmiy va g‘ayrihuquqiy munosabatlar muhim o‘rin tutuvchi sektoriga aylanib bormokda. Ba’zi MDH mamlakatlarida davlat apparatining yoppasiga korrupsiyalashgani, huquq va sud tizimi rolining sustligi, ularning ma’muriy apparatiga, yashirin moliyaviy kapitalga tobeligi bugungi kunning real voqeligidir.
Ikkinchidan, iqtisodiyotda moliyaviy guruhlar (klanlar) shakllandi. Ular yirik kapital qo‘yilmalarini boshqaradigan davlat hokimiyati organlari «qanoti» ostida bo‘lgan hokimiyat xo‘jalik tuzilmasi bo‘lib, keng ko‘lamdagi tadbirkorlik (eng avvalo, tijorat) faoliyati bilan shug‘ullanadilar. O‘z faoliyati bilan bu moliya guruhlari bozorda, asosiy tovar guruhlari bozorida va, ayniqsa, tashqi savdoda raqobat kurashini cheklaydilar. Yashirin moliya kapitalining iqtisodiyotdagi monopol hukmronligi orqali o‘ta katta daromadlar olishining yana bir oqibati - aholining katta qismi qashshoqlashib ketishidir.
Uchinchidan, xufyona iqtisodiyot rivojlanishi oqibatida mamlakatning budjet tizimi buziladi, daromad va xarajatlarini taqiklash yoki kamaytirish, cheklashlar yuzaga keladi. Moliya kapitali guruhlari budjet mablag‘laridan katta daromadlar olish yo‘lida foydalanadilar, budjet mablag‘lari va davlat mulki bilan turli qing‘ir ishlarni amalga oshiradilar, bunday sharoitda davlat moliyaviy muammolarni hal qilish uchun qarz mablag‘larini olishga majbur bo‘ladi. Shu bilan birga, bu voqelik iqtisodiyotning real sektori qisqarishiga, korxonalarning ko‘p qismi sinishiga va, oxir oqibatda, ularning deyarli 30 foizi bankrotlikka uchrashiga, uchdan ikki qismi esa bankrotlik ostonasiga kelib qolishiga olib keladi.
To‘rtinchidan, xufyona iqtisodiyot milliy daromad iste’mol qilinishiga, foyda qayta taqsimlanishiga olib keladi. Yashirin daromadlarning ortib borishi esa yashirish ishbilarmonlarga xizmat ko‘rsatuvchi noishlab chiqarish tuzilmalarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Xalq xo‘jaligining aksariyat aholining turmush farovonligini ta’minlovchi tarmoqlari (xalq iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va shu kabilar) inqirozga yuz tutadi.
Beshinchidan, xufyona iqtisodiyot vakillari o‘z kapitalining asosiy qismini xorijga olib chiqib joylashtiradilar. Ekspertlarning fikricha, o‘tgan asrning 90-yillarining birinchi yarmida Rossiyadan olib chiqib ketilgan kapital 150-300 mlrd. AQSh dollarini tashkil qiladi. Bu tizim barqaror ravishda takror ishlab chiqiladi va bu takror ishlab chiqarishning bosh mexanizmi, shakllangan jinoiy moliyaviy kapital umumdavlat miqyosida iqtisodiy-siyosiy qarorlar qabul qilishda amalda dominant roliga ega bo‘lib, boshqa barcha xo‘jalik sub’ektlari ichida yuqori raqobatdosh bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiy munosabatlarning jamiyatning iqtisodiy hayotidagi o‘rni haqida gapirganda, zararli organizm sifatida xufyona iqtisodiyoti tushunchasi uning ko‘plab turlari, ayniqsa, “Qora” iqtisodiyot, kelajakda rasmiy iqtisodiyotning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishdan ko‘ra ko‘proq yordam beradi.
Darhaqiqat, hisoblangan ko‘rsatkichlar dinamikasiga rioya qilsak, so‘nggi o‘n yilliklarda deyarli barcha guruhlar mamlakatlari iqtisodiyotida xufyonali iqtisodiyotning nisbatan o‘sishi barqaror tendensiyasi kuzatildi. Bundan tashqari, xufyona faolligining ta’siriga bog‘liqlikning sezilarli darajada oshishi iqtisodiyotining muhim rivojlanish yo‘nalishlaridan biridir.
Xufyona iqtisodiyotining sobiq SSSR hududida o‘zgarishi uning ko‘p funksionalligi va xilma-xilligi bilan bog‘liq, chunki u keng qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga ta’sir qiladi va bu ta’sir ijobiy ham, salbiy hamdir. Shu bilan birga, xufyonali iqtisodiyotning ijobiy va salbiy ta’sirlarining nisbati, u qaysi iqtisodiyotda va qaysi iqtisodiy tizim doirasida rivojlanayotganiga bog‘liq ravishda katta farq qiladi.
So‘nggi paytlarda bu mamlakatlarda iqtisodiy jarayonlar xufyonali iqtisodiyot tuzilmalari kengayishining o‘ta noqulay oqibatlari bilan ajralib turadi. Demokratlashtirish va iqtisodiy faoliyatning bozor asoslarining kengayishi natijasida federal va mintaqaviy darajada iqtisodiy rivojlanish ustidan nazoratni sezilarli darajada murakkablashtirishi xufyona sohasi ko‘lamining iloji boricha ko‘payishiga olib keladi.