2-modul. Eng qadimgi davrlardan XIII asrgacha bo‘lgan adabiyot. Islomgacha bo‘lgan davr adabiyoti. Uyg‘ur yozuvidagi yodgorliklar reja

ISLOM MADANIYATINING SHAKLLANISHI. Somoniylar, saljuqiylar, g‘aznaviylar va qoraxoniylar davrida islomiy madaniyat rivojlandi. Hadis to‘plash an’anasi yuzaga keldi va bunda turkistonlik buyuk muhaddislarning roli katta bo‘ldi. Imom Buxoriy va at-Termiziy shular jumlasidandir. Imom Buxoriyning «Al-jome’u-s-sahih» va Imom at-Termiziyning «Shamoyili Muhammadiyya» asarlari mashhur. IX-X asrlarda arab tilining madaniy hayotga faol aralashuvi yuz berdi. Islom madaniyati shakllandi va musulmon intibohi (renesansi) yuzaga keldi. Arab tilidagi adabiyot paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyo buyuk islom allomalari vatanidir. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino asarlarida adabiyot masalalariga munosabat bildiriladi. Arab tilida badiiy asarlar yaratildi va tazkirachilik yuzaga keldi. Abu Mansur as-Saolibiy va uning «Yatimat ut-dahr» asari buning yorqin misolidir. Chag‘oniyon adabiy muhiti yuzaga keldi.

Movarounnahrda arab xalifaligi hukmronligi tugatilgandan so‘ng O‘rta Osiyo xalqlari o‘z davlatchiligining shakllanish jarayoni ancha tezlashdi. Tojiklar yagona xalq sifatida tanildi. Movarounnahr, Xuroson va Eronning katta qismini qamrab olgan Somoniylar davlatida dariy (fors-tojik)ga davlat tili maqomi berildi. XI-XII asrlarda turkiy elatlar, jumladan, o‘zbeklar Movarounnahr aholisining katta qismini tashkil eta boshladi. O‘z mushtarak tiliga ega o‘zbeklarning vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy, tarixiy-madaniy shart-sharoiti tufayli adabiy tilining shakllanish jarayoni kuchaydi. Bu davrda qishloq xo‘jaligining ancha taraqqiy topganligi manbalarda o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, hunarmandchilikning rivojlanishini ta’minlashda ham qishloq xo‘jaligidagi samaradorlik o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatgan. Ishonchli manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, bu davrda qaysi joyning aholisi 32 hunarni bilsa, o‘sha yerga shahar maqomi berilgan. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Omul (Chorjo‘y) kabi ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-madaniy markazlar ana Shunday "32 xil hunar" egalari yashaydigan shaharlar sirasiga kirar edi.

S.P.Tolstov bu davrdagi Xorazm davlatining katta nufuzini sharhlab quyidagilarni yozadi: “Xorazmning o‘sha davrda iqtisodiy yuksalish sabablarini o‘rgansak, …O‘rta osiyo, Eron va Volga bo‘yidagi moddiy madaniyatning butun keyingi tarixiga zo‘r ta’sir o‘tkazgan “Xorazm renessansi”ning hashamatlari va barkamol bo‘lib rivojlanganligi ko‘z oldimizdan o‘tadi”(S.P.Tolstov. Xorazm madaniyatini izlab.-T.: 1958. 198-bet). XI asr oxiriga kelib saljuqiylar va boshqa sulolalar o‘z mustaqilligini yo‘qota boshlaydi va Xorazm davlati Quyi Sirdaryodan Iroqqacha cho‘zilgan hududning hukmroni bo‘lib qoladi.

O‘rta Osiyo xalqlarining X-XII asrlarga oid arxitektura va san’atida hukmron mafkuraga aylangan islom dinining asosiy g‘oyalari o‘z ifodasini topganligi yaqqol ko‘zga tashlandi. Samarqand, Buxoro, Termiz, O‘zgan, Marv kabi shaharlarda ko‘plab saroy, masjid, xonaqoh, madrasa, minora, tim, sardoba va boshqa binolar qadrostladi. Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davrida qurilib, bugungi kunga qadar saqlanib qolgan tarixiy obidalar X-XII asrlarning muhim madaniy yodgorligi sanaladi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi O‘rta Osiyo arxitektura san’ati bu davrda yangi taraqqiyot bosqichiga yuz burganligining yorqin namunasidir. Maqbara kub shaklida barpo etilgan bo‘lib, tomi gumbaz qilib yopilgan. Gumbazning o‘rtasida kichkina minoracha mavjud. Binoning bir xilda bezatilgan tashqi manzara bor. Uning ichki va tashqi tomoni naqshlar bilan bezatilgan. Ismoil Somoniy maqbarasini barpo etishda qadimgi me’morchilik an’analari saqlanib qolganligi ham sezilib turadi. Binoning tashqi burchaklaridagi ustunlar va unda ishlatilgan xilma-xil unsurlar shunday xulosaga kelish imkonini beradi.

Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davrida qurilgan noyob arxitektura yodgorliklari uzoq yillar o‘tishiga qaramay, tarovatini yo‘qotmay, hamon salobat to‘kib turibdi. Bulardan Navoiy viloyati Hazora qishlog‘idagi Dehgaron masjidi (XI asr) va uning yaqinidagi "Raboti Malik" nomli katta hamda go‘zal karvonsaroyni ko‘rsatish o‘rinlidir. Mazkur me’moriy obidalar o‘z tarixi va qurilishi bilan san’at darajasiga ko‘tarilganki, ularni hamon hayrat bilan tamosha qilish mumkin. "Minorai kalon" nomi bilan Shuhrat qozongan Masjidi jome minorasi esa Buxoro qadimiy binolarinig ahamiyatli yodgorliklaridan biridir. Bu minora 1127-yilda Arslonxon hukmdorligi davrida qurilgan. XII asrning oxirida Vobkentda ham shunday minora barpo etildi. 1108-yilda g‘oyat pishiq reja asosida Surxandaryo viloyati Jarqo‘rg‘on tumanida ham ana shunday noyob me’morchilik yodgorligi hisoblangan minora qad ko‘tardi. Keyinchalik qayta ta’mirlangan Buxorodagi Namozgoh va Mag‘oqi Attoriy masjidi ham ana shu asrga oiddir. Qoraxoniy va Xorazmshohlar hukmronligi davrida vujudga kelgan tarixiy obidalar son jihatidan ancha ko‘p. Urganchdagi Faxriddin Roziy maqbarasi, Amudaryo qirg‘og‘i yaqinidagi Doyaxotin raboti, Kaspiy dengizining g‘arb tomonidagi Beleuli tosh raboti, Marvdagi Sulton Sanjar saljuqiy maqbarasi va Talxatan bobo masjidi, O‘zgandagi uchta maqbara va bitta minora O‘rta Osiyo xalqlari me’morchilik san’atining IX-X asrlardagi go‘zal yodgorliklaridir.

IX-X asrlarda arxitektura bilan bir qatorda san’atning boshqa turlari, jumladan, naqqoshlik, tasviriy san’at, musiqa ham ancha rivojlandi. Xattotlik ham muhim ma’naviy ahamiyat kasb etuvchi sohalardan biri bo‘lib, keng tarqaldi va taraqqiy etdi. Yirik feodal davlatlarining vujudga kelishi ijtymoiy-iqtisodiy taraqqiyot, ilmiy-madaniy, adabiy-badiiy aloqalarning avj olishi tufayli fanning falsafa, mantiq, riyoziyot, tibbiyot, tarix, tabiiyot, tilshunoslik, adabiyotshunoslik kabi sohalari rivoj topdi. Arab tili Sharq mamlakatlari orasida ilm-fan tili sifatida shuhrat qozondi. Buxoro, Samarqand, Termiz, Urganch, Marv, Balx, Bag‘dod, Shom kabi shaharlar Sharq olimlari hamkorligining markazi bo‘lib qoldi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot va san’atning yuksala borishi uyg‘onish nishonalarini yuzaga keltirgan edi. “Feodal dunyosining umumiy tarixida favqulodda burilish bo‘lgan va biz Renessans deb ataydigan davrni yaratgan kuchlar “ xuddi shu asrlarda maydonga chiqdi.(Konrad N. Alisher Navoiy. Ozbek tili va adabiyoti jurnali. 1969. 1-son. 16-bet). Islom madaniyati to‘la shakllandi va musulmon intibohi (renesansi) yuz berdi.

Imom Ismoil ibn al-Buxoriyning buyuk xizmatlari musulmon olamida yuksak ehtiromga sazovor. Mashhur muhaddis olim Imom Ismoil ibn al-Buxoriy hadislarni, ya’ni Muhammad alayhissalom tomonidan turli munosabat bilan aytilgan gaplardan iborat, ko‘rsatma va nasihatlarni hamda kishining pok axloqi, ajib xulq-atvoriga doir hikmatlarni yig‘ib, "Al-jomi’ as-sahih" ("Ishonarli to‘plam") nomli to‘rt jildli ulkan kitobni tuhfa qildi. Mazkur kitobdan muallifning yillar davomida olti yuz ming hadis ichidan tanlab olib, eng ishonchli hadislar sifatida taqdim etgan 7397 ta hadis o‘rin olgan. Bu kitob Qur’oni Karimdan keyingi muqaddas islomiy manba sanaladi.

Imom at-Termiziyning “Sunani Termiziy” kitobi “Sahih Buxoriy” va “Sahih Muslim”dan keyingi o‘rinda turadi. “Kitobu azim” (al-Jomi’ as-Sahih”), Bu “Sahih at-Termiziy” nomi bilan mashhur, “Shamoili Nabaviya” “Ilalu mufrad”, “Ilalu fiy oxiri jomi’”, «Kitobu Zuhd», «Kitobu Tarix», «Asmou Sahoba», «Asmo va kuna», «Kitobu fiy asari mavqufa» asarlarini yozgan. “Shamoili Muhammadiya” asari 40 bobdan iborat. Unda muhri nubuvvat, rasululloh sollalohu alayhi vasallamning sochlari, sochlarini taraganlari, ularning soqol va sochlariga tushgan oqlar haqida, surma iste’mol qilganlari, liboslari, uzuklari va uzuk taqishlari, qilichlari, zirra va qalqonlari, imoma, izor va ridolari, qanday yurish, o‘tirishlari, suyangan narsalari va suyanishlari, taom tanovul qilishlari va qanday nonga odat qilganlari, taomdan oldin va keyin o‘qiydigan zikr va duolari, suv ichadigan piyolalari, qaysi mevalarni tanovul qilganliklari, ichadigan narsalari, xushbo‘y iste’mol qilishlari, xulq bilan so‘z qilishlari, kulishlari, hazillari, she’r haqida aytgan so‘zlari, kechqurunda qilgan hikoyalari, uyqulari, ibodatlari, qiroatlari, yig‘laganliklari, va zorilari, to‘shab yotadigan yotoqlari, tavoze’lari, axloq va odati sharifalari, qortiq bilan qon oldirganliklari, nom va laqablaridan ba’zilari, hayot kechirishlari, muborak yoshlari, vafotlari, meroslari haqida bayon etiladi va Payg‘ambarimizni tushda ko‘rmoqlik haqidagi hadislar keltiriladi. Kitobdan.

Ibn Abbos roziyallohu anhu dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘zlari va onalarimiz - hammalari bir-ikki kecha och qolishardilar. Kechqurun yegani bir narsa topmas edilar. Ko‘pincha tanovvul qiladigan narsalari arpa noni edi. Izoh. Savol paydo buladiki, Rasululloh solallohu alayhi vasallam uylarida bir narsa bo‘lmasa sahobalar ichlarida davlatmandlar ko‘p edilar. Hammalari u zotdan jonlarini ham ayamasdilar. Ular bu holni bilib turib nima sababdan sabr qilgandilar? Javob shuki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday holning ajridan umidvor bo‘lib, nihoyatda maxfiy saqlar edilar. Onalarimiz ham shunday edilar. Salmon Forsiy roziyallohu anhu dedilar: Men Tavrotda “taomning barakasi, orqasidan qo‘l yuvishdadir”, - deb o‘qidim. Bu masalani Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga aytdim. U zot marhamat qildilar: Taomning barokatlik bo‘lishi undan avval va undan keyin qo‘l yuvishdadir. Oysha roziyallohu anhodan rivoyat: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: Qachon sizlardan biringiz taom avvalida "bismilloh”ni unutib qo‘ysa, xotiriga tushgan zamon “Bismillohi avvalahu va oxirahu” desin. Ya’ni, avvalida ham va oxirida ham xudo nomini tilga oldim.

Umar bin Abi Salama Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kirdi. U zot qoshlarida taom mavjud edi. Dedilar: Yaqin kel, ey o‘g‘ilcham va BISMILLOH degin va o‘ng qo‘ling bilan yegin. Hamda o‘z oldingdan yegin. Izoh. Umar bin Abi Salama Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘gay o‘g‘illaridirlar. Bu hadisdagi odoblar hammasi sunnatdur. Taom yeganda avval BISMILLOHIR RAHMONIR RAHIM deyilsin va keyin o‘ng qo‘l bilan tanovul qilinsin va o‘z oldidan olsin. Ba’zi ulamolarning qavllaricha, o‘ng qo‘l bilan yemoq vojibdir.

Abu Sa’id Xudriy roziyallohu anhu dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qachon taomlaridan forig‘ bo‘lsalar, bu duoni o‘qir edilar. «Alhamdu lillohi allaziy at’amana va soqona va ja’alana minal-muslimin» (Tarjimasi: Hamd ul xudogaki, bizlarga taom berdi va suv berdi va bizlarni musulmonlardan qildi).

146. Abu Umoma roziyallohu anhumo dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qachon huzurlaridan dasturxon ko‘tarilsa, bu duoni o‘qir edilar: «Alhamdu lillohi hamdan kasiron toyyiban muborakan fiyhi, g‘ayra muvadda’an valo mustag‘nan anhu rabbano» (Tarjimasi: Hamma hamd Alloh Taologa xosdur. U shunday hamdki, nihoyasi yo‘qdir, pokdur, barokatlidir. SHunday hamdki, na uni qo‘yib bo‘lur va na undan bexhojat bo‘linur. Ey, rabbimiz, shukrimizni qabul ayla).

Anas roziyallohu anhudan rivoyat: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: Alloh Taolo bandaning mana bu ishidan nihoyatda xush bo‘lgay: u bir luqma taom yeydi va uning uchun Allohga hamd aytadi, yo bir qultum suv ichadi va uning uchun Allohga hamd aytadi. “Allohumma laka-l-hamdu la nuxsi sano’an alayk”.

Imom Hasan ibn Ali roziyallohu anhumo dedilar: Men o‘z tog‘am Hind bin Abi Hola roziyallohu anhudan savol qildim: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qanday so‘zlar edilar? Menga bayon qiling. Tog‘am dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam doim oxirat g‘amiga mashg‘ul edilar. Hamisha ummat fikrida bo‘lardilar. Shuning uchun u zotda orom va rohat degan narsa bo‘lmas edi. Aksari, xomush yurar edilar. Hojati yo‘q so‘zlarni gapirmas edilar va so‘zlarini xudo nomi bilan boshlab, xudo nomi bilan tamom qilar edilar. So‘zlasalar, butun og‘izlari bilan so‘zlar edilar. Lablarining uchi bilan so‘zlab qo‘ya qolmas edilar. So‘zlarining lafzlari oz, ma’nolari ko‘p bo‘lar edi. So‘zlari bir-biridan ajralgan bo‘lar edi. Na unda hojatdan ziyoda alfoz va na kamchilik bo‘lar edi. O‘zlari tez mijoz va boshqani xor qiladurgan zot emas edilar. Ne’mat qanchalik haqir bo‘lsin, uni hurmat qilar edilar. Uni yomon demas edilar. Misol uchun, bir taomni na mazammat va na madh qilar edilar. Dunyo yo dunyoviy narsalar uchun hargiz g‘azablari kelmas edi. Ya’ni, dunyoni hech bir narsa sanamas edilar, balki, qachon bir kishi haqdan tajovuz qilsa, u holda g‘azablarini hech bir narsa bosolmas edi. Undan intiqom olmay qo‘ymas edilar. O‘z jonlari uchun bir kishidan xafa ham bo‘lmas edilar va intiqom ham olmas edilar. Qachon bir tarafga ishora qilmoqchi bo‘lsalar, barmoqlari bilan emas, balki, butun kaftlari bilan ishora qilar edilar. Qachon bir narsadan taajjub qilsalar, kaftlarining orqasini ko‘rsatar edilar. Qachon so‘z qilsalar, goho-goho kaftlarini qimirlatar edilar. Goho o‘ng kaftlarini chap (bosh barmoqlarining ichiga urar edilar va qachon g‘azablari kelsa, yuzlarini o‘girar va beiltifotlik ko‘rsatar edilar yo afv etar edilar. Qachon xush bo‘lsalar, hayodan muborak ko‘zlarini yumgan kabi ko‘rinur edilar. Aksari, kulishlari beovoz, tabassum edi. Kulsalar muborak tishlarining donalari dur kabi oq va jilvalik ko‘rinar edi. Sollallohu alayhi vasallam.

Sharid roziyallohu anhu dedilar: Bir kuni men Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan bir markabga mingashgan edim. O‘sha holda u zotga Umayya ismli shoirning she’rlaridan yuz bayt o‘qib berdim. Har bir baytni o‘qib berganimda, u zot yana shundan o‘qi der edilar. Shunday qilib, Janobga yuz baytni eshittirdim. U zot dedilar: Bu Umayya yaqin musulmon bo‘lay deb qolgan ekan. Chunki she’rlari hikmatli bo‘lib, tavhiddan va qiyomatdan ko‘p so‘zlar edi.

Oysha roziyallohu anho dedilar: Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam mizoji muboraklari shunday ediki, tab’larida xulqi behayolik o‘zi yo‘q edi. Takalluf bilan hamma behayolik so‘zlarni majlislarda qilmas edilar. Bozorlarda baland ovoz bilan so‘z qilish odatlari yo‘q edi. Bir kishi Janobga yomonlik qilsa, Janob esa unga yomonlik qilmas edilar. Balki afv etar edilar va gunohidan o‘tar edilar.

Hasan roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Husayn roziyallohu anhu dedilar: Men otamdan bobomiz Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hammajlislari bilan bo‘lgan siyratlarini so‘radim. Otam dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hamisha chehralari kulib turgan xushmijoz bir zot edilar. Bir maslahatga qo‘shilishlari oson, yumshoq tabiat edilar. Na qattiq so‘zlik, na toshdillik, na hayosiz, na ayblaguvchi, na manman va na adovatlik bir zot edilar. Nomunosib so‘z va fe’l bo‘lib qolsa, undan beparvo bo‘lar edilar. Lekin o‘zlari muvaffaqat etmas edilar va o‘zlaridan biror odam biror narsaga umidvor bo‘lsa, ma’yus o‘tmas edilar. Uch narsadan o‘zlarini alohida qilib olgan edilar: birinchi, noshar’iy janjaldan, ikkinchi, o‘zlarini ulug‘lashdan yoki so‘zni ko‘p qilishdan, uchinchisi, bekor so‘z, bekor ishdan. Uch narsadan xulqini ham alohida qilib qo‘ygan edilar: birinchi, hech kimni yuziga yomonlamas edilar, ikkinchi, hech kimni ortidan ham ayblamas edilar, uchinchi, hech kimning aybini topmoq uchun tajassus etmas edilar. Va qachon so‘z qilsalar, savobi umid etilgan narsa uchun so‘z qilar edilar. Va qachon so‘z gavharlarini majlisda sochsalar, huzurlarida hozir zotlar hammalari boshida go‘yo qush o‘tirgan odamdek, odob va ehtiyot bilan o‘tirar edilar. Qachon Janob so‘zdan to‘xtasalar, keyin ular so‘z qilar edilar. Lekin Janob huzurlarida so‘z ustida janjal qilmas edilar. Va kimki qoshlarida so‘z boshlasa, uning so‘zi tamom bo‘lguncha hammalari xomush turib, so‘ziga quloq solar edilar. Hammalarining so‘zlari Janob qoshlarida birinchilari so‘z boshlaganda qanday ehtimom bilan eshitilsa, shunday eshitilar edi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam as’hoblari nimaga kulsalar, unga kular edilar. Va nimadan taajjub qilsalar, undin taajjub qilar edilar. Va qachon bir g‘arib va musofir kelib, so‘zlab qolsa, uning so‘zini birga eshitar edilar. Qo‘polliklarini ko‘tarar edilar. So‘zida va savolida bo‘lgan og‘ir aziyatlariga sabr qilar edilar. Shuning uchun sahobai kirom g‘arib va musofirlarni Janobning suhbatlaridan istifoda qilishlari uchun huzuri muboraklariga olib kelar edilar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam der edilarki, agar biror hojatmand insonni ko‘rsangizlar, madad va muso’ada etinglar. Va bir kishining sano va ta’rifini qabul etmas edilar. Magar haqiqatda bir kishi ko‘rgan ehsonga tashakkur maqomida bir narsa so‘zlasa, sukut qilar edilar. Hech kimning so‘zini band qilib, to‘xtatmas edilar. Magar so‘zda haddan tajovuz qilsa, u holda so‘zdan man qilar edilar, yo turib ketar edilar.

Jobir roziyallohu anhu dedilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam agar bir kishi bir narsa so‘ragan bo‘lsa, u narsa o‘zlarida bor bo‘la turib hargiz yo‘q demaganlar. Balki berganlar. Agar yo‘q bo‘lsa, va’da qilar, yoki haqqiga yaxshi duo qilardilar. VALLOHI TAOLO u odamni beniyoz qilgandir.

Molik bin Danbor roziyallohu anhu dedilar: Janobi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hech bir vaqt nonga va go‘shtga ham muborak qorinlari to‘ygan emas. Magar, muborak xonalariga mehmon kelib qolsa, u holda mehmonlarga yedirmak uchun va ularga iltifotlar qilib tuyulsa, mumkin edi.

O‘rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy kabi qomusiy olimlarning ilmiy faoliyati natijasi o‘laroq bu muqaddas sarzamin shuhrat taratdi, jahon ilm-fani, madaniyati xazinasiga bebaho durdonalar qo‘shdi.

ABU NASR FOROBIY(873-950)Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn o‘zlug‘ Tarxon Forobiy 873-yilda Forob (hozirgi Janubiy Qozog‘iston viloyatining Temurlang shaharchasi)da tug‘ilgan. Dunyo ahli Arastuni birinchi muallim bilishsa, Forobiyni «Muallim us-soniy», ya'ni “Ikkinchi muallim” atashgan. Olim boshlang‘ich ma'lumotni ona yurtida olgan, Toshkent, Buxoro, Samarqandda o‘qigan, Bag‘dod, Isfahon, Hamadon shaharlarida bo‘lgan. Forobiy 70 dan ortiq tilni bilgan, falsafa, arifmetika, geometriya, astronomiya, musiqa, tabiat, fizika, kimyo, optika, tibbiyot, biologiya va boshqa fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan katta shuhrat qozonib, 160 dan ortiq asar yozgan. Forobiyning musiqa bilan ham shug‘ullanib, qonun nomli musiqa asbobi yasaganligi haqida rivoyatlar ham mavjud. Bizgacha olimning qirqqa yaqin asari yetib kelgan. U Arastu, Yevklid, Ptolomey kabilarning asarlariga sharhlar ham yozgan. Abu Nasr Forobiy 950-yilda Damashqda vafot etgan. ASARLARI: «Arastu qonunlarining mohiyati haqida», “She'r haqida” (Arastuning «Poetika» asariga sharh sifatida yozilgan) “Fozillar shahri aholisining fikrlari”(falsafiy asari komil inson va mukammal jamiyat haqidagi dardli o‘ylardan iborat), «Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi», “Baxt-saodatga erishuv haqida risola” va boshq.

ABU RAYHON BERUNIY (973-1048) Abu Rayhon Beruniy («Berun» so‘zi «tashqari» degan ma’noni anglatadi) 973-yil 4-sentabrda Xorazmning Qiyot (Kat) shahrida dunyoga kelgan. Dastlabki ta'limni ona shahrida olgan, mashhur olim Abu Ali Iroqdan ilmi nujum, riyozat kabi fanlardan dars oladi. U 17 yoshida ilk astronomik kuzatishlarni o‘tkazadi. Beruniy 152 ta ilmiy asar yozgan bo‘lib, shundan 28 tasi bizgacha yetib kelgan. Abu Rayhon Beruniy dunyoda birinchi bo‘lib globus yasagan, Amerika qit’asini bashorat qilgan va Xorazm «Ma'mun akademiyasi»ga asos solgan olimdir. U dunyo she'riyatining uch buyuk vazni: metrika (yunon), shloka (hind) va aruz (arab)ni o‘zaro qiyoslab, ular orasida o‘xshashliklar topgan. O‘zi arab tilida she’rlar yozgan. Ulardan ayrim namunalar “Mu’jam ul-udabo” asari orqali yetib kelgan. Xuroson xalq og‘zaki ijodi namunalarini arab tiliga tarjima etgan. P.N.Bulgakov Beruniy tomonidan tarjima qilingan ayrim hikoyalarning XI asr fors-tojik shoiri Unsuriyning “Vomiq va Uzro” dostonida uchrashi va bular Unsuriy asari uchun dastlabki material sifatida xizmat qilganligini aytgan. 1048-yil 13-dekabrda G‘aznada vafot etgan.

ASARLARI: “Osor-ul boqiya”(”Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”. Bu asarda taqvim va yil hisobi, shuningdek, so‘g‘diylar, qadimgi xorazmiylar, forslar, yunonlar, yahudiylar, xristianlar va musulmonlarning bayramlari, urf-odatlari, “Avesto” va uning muallifi to‘g‘risida ma'lumot berilgan), “Dorivor o‘simliklar haqida kitob” va «Mineralogiya» (Bu kitoblarida ayrim mineral metallar, o‘simliklar haqida gap ketganda arab shoirlarining shu predmetlarga oid she’rlaridan dalil sifatida foydalangan), «Geodeziya», «Quyosh harakatni aniqlash yo'li», «Saydana», «Hindiston» va boshq.

ABU ALI IBN SINO (980-1037) Buyuk daho Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino hijriy 370 (milodiy 980)-yilda Buxoroning Afshona, hozirgi Isfana qishlog‘ida Abdulloh va Sitorabonu oilasida tug‘ilgan. U yoshligidanoq o‘tkir zehni va ilmga qiziqishi bilan hammani lol qoldirgan. Ibn Sino An-Notiliy qo‘lida tarbiya oladi. U astronomiya, falsafa, matematika, fizika, kimyo, tibbiyot, mantiq, adabiyot, mineralogiya va boshqa shu kabi fanlar bilan shug‘ullangan. 10 yoshida «Qur'on»ni yod olgan, 16 yoshdayoq atoqli tabib bo‘lgan. U Buxoro amiri Nuh ibn Mansurni davolab, saroyning boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo‘lga kiritgan. Ibn Sino 1002-yilda Buxorodan chiqib ketadi, Urganch, Obivard, Naso, Nishopur, Jurjon, Ray, Isfahon, Hamadon kabi shaharlarda bo‘ladi. U 1037 (hijriy 428)-yilda 57 yoshida Hamadon shahrida vafot etadi. Mutafakkirning turli fanlarga oid 280 dan ortiq ilmiy asarlar yaratganligi ma'lum. Biroq bizgacha Ibn Sinoning 160 ta asari yetib kelgan. Ibn Sino Sharqda «Shayxur-Rais», G‘arbda esa «Avitsenna» nomi bilan mashhur.

Ibn Sinoning asarlari ichida eng mashhuri «Al-Qonun fit-tib» («Tib qonunlari») asaridir. 5 kitob 14 jilddan iborat. Uning “Yusuf qissasi” asari Qur'on syujeti asosida yozilgan birinchi asar bo‘lib, ramziy-majoziy usuldadir. “Risolat at-tayr» (“Qush risolasi”), «Uyg‘oq o'g'li Tirik» («Hayy ibn Yaqzon») kabi asarlari ham majoziy uslubda, “Salomon va Ibsol” esa ishqiy-sarguzasht asardir. Ibn Sino shoir sifatida doston, qasida, g‘azal, ruboiy, fardlar yaratgan.

She'riyatning nazariy masalalari uning «Musiqa ilmida katta to'plam» asarida ham tadqiq etilgan. «She'r obrazli so‘zlardan iborat bo‘lib, ritmli, bir-biriga muvofiq iboralardan tarkib topgan hamda misralari bir-biriga teng, vaznlari takrorlangan, oxirgi tovushlar bir-biriga o‘xshash bo‘lib kelgan satrlarga aytiladi», - deydi Ibn Sino. U tibbiy yo‘l-yo‘riqlarni, ko‘rsatmalarni she'riy yo'l bilan bayon etgan. Bular o‘rjo‘zalar deb atalgan. Bunga sabab ularning rajaz bahrida yozilganidir.

Ibn Sino fors va arab tillarida ijod qilgan. U fors tilida ruboiy janrini boshlab bergan. Abu Ali ibn Sino Sharq ko‘proq nasihat bilan, G‘arb esa hayotni real ko‘rsatish orqali kishini tarbiyalashga moyilligini maxsus qayd etgan.

ASARLARI: “Kitob ush-shifo” (olimning 20-qismdan iborat bo‘lgan tabiiy fanlar haqidagi eng mashhur asari), «Donishnoma», «Kitob al-qonun fit-tib» («Tib qonunlari kitobi», 5 kitob, 14 jilddan iborat bo‘lgan), «Al Manzuma fit-tib» («Tibbiy doston» yoki «o'rjo'za», 8 bobdan iborat «Qonun» asaridan keyingi eng muhim asar), «Salomon va Ibsol», «Yusuf qissasi», «Risolat at-tayr» («Qush risolasi»), «Fann ash-she'r» («She’r ilmi»), Ibn Sinoning adabiyotshunos sifatida yozgan, she'riyat hamda yunon she'riyatining tur va shakllari haqidagi asari 8 bobdan iborat. Unda she’r haqida umumiy nazariy tushunchalar, yunon va arab she’riyati, mavzu-mundarija, vazn va ritm, she’riy janrlar haqida ma’lumot berilgan. Yunon adabiyotidagi tragediya janriga keng to‘xtalgan. Uning fikricha she’rni she’r qiladigan narsa tashbeh-u o‘xshatishdir.Uningcha she’r uch xil yo‘l bilan yuzaga keladi: lahn – garmoniya, kalom –so‘z hamda vazn), «Musiqa ilmida katta to'plam» va boshq.

Shuningdek, tarixchi va adabiyotshunoslardan "Kitob ul-maorif","Kitob ush-she’r va Shuaro" asarlarining muallifi Abdulloh ibn Muslim Marvaziy Dinovariy, "Zaynul-axbor" (Xabarlar ko‘rki) nomli asar muallifi Abusaid Gardiziy, dariy tilida 30 tomlik kitob yozgan Abulfayzi Bayhaqiy, "Buxoro tarixi" kitobi bilan shuhrat qozongan Narshaxiy, "Tarixi muluki Turkiston" asari sohibi Majididdin Muhammad ibn Adnon, tarixchi Miskaveyx, tibbiyot rivojiga hissa qo‘shgan olimlardan Ibn Xammor, Najibiddin Samarqandiy, matematik va astronom Muhammad Balxiy, huquqshunos Burhoniddin Ali Marg‘inoniy, tilshunoslardan Abulqosim Zamaxshariy, Mahmud Qoshg‘ariylar ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo‘shdilar.

IX-X asrlar badiiy adabiyot taraqqiyoti uchun ham muhim bosqich bo‘ldi. Bu davrda xalq og‘zaki ijodining boy va xilma-xil asarlari vujudga keldi. Fors-tojik (dariy) va turkiy adabiy til shakllana boshladi. Bu tillarda ijod qilgan atoqli so‘z san’atkorlarining nomi asrlar osha umrboqiylik kasb etgan o‘lmas asarlari bilan yashab kelmoqda.

IX-X asarlarda dariy tilida vujudga kelgan badiiy adabiyot tadqiqotchilar tomonidan jahon madaniyati xazinasiga qo‘shilgan bebaho durdona sifatida talqin etiladi. Fors-tojik tilining shakllanish jarayoni arablar istilosidan oldin boshlandi. VIII - IX asrlarda ijod etgan Abu Hafs So‘g‘diy, Abulabbos Marvaziy, Xanzala Bodg‘iziy, Muhammad Vasif va Firuz Mashriqiy kabi shoirlar dariy adabiy tilining shakllanishida muhim hissa qo‘shdilar. IX-X asrlardan boshlab, Movarounnahr, Xuroson va Eronning katta qismini o‘z hududiga birlashtirgan Somoniylar sulolasi hukmronligi davrida fors-tojik tilidagi adabiyot juda keng ko‘lamda o‘zining taraqqiyot bosqichlarini o‘tdi. G‘aznaviy va Saljuqiy hukmdorlari turkiy qabilalarga mansub bo‘lsalar-da, nafaqat o‘z hududlari, balki zabt etgan yerlarida ham Somoniylar an’anasini davom ettirib, dariy tilini davlat tili va adabiy til sifatida qabul qildirdilar. Natijada O‘rta yer dengizidan Hindistongacha cho‘zilgan katta hududda mushtarak adabiy til bo‘lgan fors-tojik tilida jahonshumul ahamiyatga molik adabiyot vujudga keldi. Uning ijodkorlari faqatgina forsiyzabon shoirlar bo‘lmay, hind, turkiy xalq vakillari bu mushtarak adabiyotning yirik namoyandalariga aylandilar. X asrning atoqli shoiri Rudakiy dariy adabiy tili va adabiyotining asoschisi sanaladi. Uni "Odamush Shuaro" ("Shoirlarning odam atosi") deya ta’riflaganlar. Fors-tojik tilidagi adabiyot o‘zbeklar tomonidan ham yuksak qadrlangan. Jumladan, Daqiqiy, Unsuriy, Asadi Tusiy, Salmon Sovajiy,Umar Xayyom, Ubayd Zokoniy, Sa’diy Hofiz kabilarning asarlari o‘zbek muxlislari orasida ham keng tarqalgan.  

Abu Abdullo Rudakiy (855/65-940/42) Panjakentda dunyoga keladi. U yoshligidan o‘qishga juda katta ishtiyoq bilan qaraydi, she’riyatga qiziqadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Rudakiy Samarqand madrasalaridan birida tahsil olayotganida uning shuhrati Somoniy hukmdorlariga borib yetadi. Shundan keyin uning hayoti mamlakat poytaxti Buxoro bilan bog‘lanadi. Uni saroy xizmatiga jalb etadilar. Ammo qarilik chog‘ida shoir quvg‘inga uchragan. Rivoyatlarda bayon etilishicha, Rudakiyning hur fikrliligi uchun ko‘zlariga mil tortganlar. Inson erki, hurlik kuychisi bo‘lgan shoirning keyingi hayoti iztiroblar iskanjasida o‘tgan. Rudakiy avlodlarga o‘zidan ulkan adabiy meros qoldirdi. Biroq uning asarlari davr to‘fonlaridan o‘tib, bizgacha to‘la holida yetib kelmagan. Shoirning g‘azal, ruboiy, qasida hamda pand-nasihat yo‘nalishidagi dostonlari mavjud. Adibning "Qarilikdan shikoyat", "Modari may" ("May onasi") qasidalari, "Bo‘yi jo‘yi Mo‘liyon" madhiyasi va bir necha ruboiylarigina saqlanib qolgan. Uning boshqa asarlaridan ayrim parchalar ham zamonamizgacha yetib kelgan. Manbalarda Rudakiyning "Kalila va Dimna" asari 12 ming baytdan ortiqroq ekanligi qayd etilsa-da, hozircha uning ming misrasigina fanga ma’lum.

Mashhur qomusiy olim Abu Ali ibn Sino tojik xalq to‘rtliklari asosida ruboiy janrini yozma adabiyotga kiritgan bo‘lsa, nishopurlik shoir Umar Xayyom bu sohada shuhrat qozondi. Buxorolik shoir Daqiqiy qahramonlik dostonlari majmui "Shohnoma"ni yozishga kirishdi. Tuslik Abulqosim Firdavsiy Daqiqiy boshlagan ishni davom ettirib jahonga mashhur, o‘lmas "Shohnoma"ni vujudga keltirdi. Bu an’anani XI asrda yashab ijod etgan shoir Asadi Tusiy o‘zining "Gershaspnoma" asarida takomillashtirdi. IX-X asrlarda fors-tojik tilida ijod etgan ozarbayjonlik Xoqoniy, Falakiy, Maxastiy va Nizomiy Ganjaviylar badiiy adabiyot taraqqiyotiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Ayniqsa, xamsachilik an’anasining Nizomiy Ganjaviy nomi bilan bog‘liq ekanligi uni sharqning buyuk shoiri va mutafakkiri maqomiga ko‘tardi.

Somoniylar davrida arab tili o‘z hukmronligini birmuncha yo‘qotib mahalliy tillardan dariyga o‘rnini bo‘shatib bergan bo‘lsa-da Movarounnahr-u Xurosonda yashagan aksariyat shoirlar arab tilida asarlar yaratishda davom ettilar. Bu haqda nishopurlik mashhur olim, yozuvchi adabiyotshunos, tilshunos va tarixchi Abu Mansur as-Saolibiy (961-1038)ning "Yatimat ad-dahr fi mahosini ahli al-asr" ("Asr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi") nomli tazkirasi boy ma’lumot beruvchi muhim manba sanaladi, As-Saolibiy juda ko‘p Sharq mamlakatlarida bo‘lgan. Jumladan, Arabiston, Iroq, Xuroson, Movarounnahr, Xorazm kabi o‘lkalarni kezib chiqqan. Manbalarda qayd etilishicha, uning 34 asari mavjud bo‘lgan. As-Saolibiy nomini ko‘proq uning "Yatimat ad-dahr" tazkirasi tanitgan. Tazkira to‘rt qismdan tarkib topgan bo‘lib, uning har bir qismi o‘n bobga ajraladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, asar 995-1000 yillar mobaynida yozib tugatiladi. Keyinroq, taxminan 1020-yillarda muallif kitobni ikkinchi marta qaytadan ishlab, unga yana yangi shoirlar haqidagi ma’lumotlarni qo‘shgan.

Tazkiraning to‘rtinchi qismida Somoniylar sulolasi hukmronligi boshlanishidan G‘aznaviylar davlati boshlarigacha yashagan shoirlar, turli mamlakatlardan Buxoroga kelib har xil lavozimlarda faoliyat ko‘rsatgan so‘z san’atkorlari haqida ma’lumot beriladi. Mazkur qismning dastlabki uch bobi Buxoroning o‘zida yashab ijod etgan 48 shoirning hayoti va ijodiga doir qaydlardan iborat. To‘rtinchi bobi Xorazm shoirlaridan yettitasini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bu qismda asli nishopurlik bo‘lib, Movarounnahrga kelib qolgan shoirlar ham kiritilgan. "Yatimat ad-dahr"da nomlari tilga olingan ijodkorlar arabnavis shoirlardir. Shunday bo‘lishiga qaramay, ularning ayrimlari fors-tojik tilida so‘zlashgan, hatto she’rlar yozgan zullisonayn adiblar hisoblanadi. Arab tilida ijod etgan shoirlardan ayrimlari fors-tojik tilidan asarlarni arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullanganlar. As-Saolibiy tazkirasida Abul Hasan al-Muammal, Abul Qosim Ismoil ash-Shajariy, Abu Ahmad ibn Abu Bakr al-Kotib, Abu Tayyib Muhammad ibn Xotim al-Mus’abiy, Abul Husayn Muhammad al-Murodiy singari movarounnahrlik tab’ ahli haqida nodir ma’lumotlar va ular asarlaridan namunalar berilgan. «Yatimat ad-dahr»da ma’lumot berilishicha, Abu Tayyib Muhammad ibn Xotim al-Mus’abiy davlatni boshqarish, vazirlikda taniqli, odamlar bilan muomala-munosabatda dilkash, shirinsuxan, fozil inson bo‘lgan. As-Saolibiy uning qo‘lini kishini hayratga qoldiradigan chaqmoqqa, qalamini qog‘oz uzra kezuvchi sayyoraga, xatini mevali daraxtlar bilan qoplangan boqqa, notiqligini Utoridga qiyoslaydi. Utorid (Merkuriy) sayyorasi qadimdan yozuvchi va shoirlar homiysi sifatida talqin qilingani bois tazkira muallifi Al-Mus’abiy notiqligini shunday tashbeh bilan ulug‘laydi. Tazkiranavis ma’lumotiga ko‘ra, Amir as-Sa’id Nasr ibn Ahmad son-sanoqsiz fazilatlarini nazarda tutib, adibni vazirlik lavozimiga ko‘taradi, o‘zining suhbatdoshlari qatoriga qo‘shadi, biroq ko‘p o‘tmay vazirlik uning boshiga yetadi va Al-Mus’abiy 938- yili vafot etadi.

Abu Tayyib al-Mus’abiy Rudakiyning yaqin do‘stlaridan bo‘lib, salohiyatli zullisonayn shoir edi. Afsuski, X asrning birinchi yarmida Buxoroda yashagan Al Mus’abiyning arab tilidagi 13 bayt va fors-tojik tilida bitilgan 14 baytli she’ri bizgacha yetib kelgan, xolos. "Yatimat ad-dahr"da keltirigan Movarounnahr va xurosonlik shoirlarning she’rlari qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g‘azal, urjuza janrlariga mansubdir. Ko‘rinadiki, Movarounnahr va Xurosonda arab tili faqat ilm-fan tili bo‘libgina qolmay, bu tilda noyob badiiyat namunalari ham ijod etilgan. Bunday adabiy hodisa xalqlar va adabiyotlar o‘rtasidagi do‘stlik rishtalarini yanada mustahkamlashga xizmat qilgan.