2-modul. Nerv tizimi umumiy fiziologiyasining yosh xususiyatlari. Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari. (2 soat) Reja

ORQA MIYA NERVLARI

Orqa miyadan 31 juft aralash nerv chiqadi. Uning oldingi tarmog‘idan chiqqan harakat nerv tolasi va orqa tarmog‘iga kiruvchi sezuvchi nerv tolasi umurtqa kanalidan chiqish qismida birlashib aralash nerv hosil qiladi. har qaysi aralash nerv 2 ga: oldin­gi uzun va opqa kalta tolaga ajraladi. Bulardan tashqari, orqa miya po‘stini ta’minlovchi va simpatik tugunlarni tutashtiruvchi kichik nerv tolalari chiqadi. Oldingi uzun tolalar orqa miya chigallarini hosil qiladi. Orqa kalta tolalar orqa muskullari va terisini ta’minlaydi. Orqa miyaning har bir segmentidan bir juft nerv tolasi chiqadi. Uning buyin qismidan 8 juft, ko‘krak qismidan 12 juft, bel qismidan 5 juft, dumg‘aza qismidan 5 juft, dum qismidan 1 juft nerv tolalari chiqadi.

Opqa miya nervlari bo‘yin, yelka, bel, dumg‘aza va dum chigallari hosil qiladi.
Bo‘yin chigali (plexus cervicalis). Bu chigal hosil bo‘lishida yuqorigi 4ta bo‘yin nervi ishtiroq etadi. Bo‘yin chigali narvonsimon muskul umurtqa pog‘onasiga birikadigan yerda joylashgan. Bo‘yin chigalidan juda ko‘p nerv tolalari chiqib, ular 2 gruppaga bo‘linadi. Yuza (sezuvchi) tolalar bo‘yinning oldingi va yon hamda gardon terisini, quloq suprasini ta’minlaydi. Chuqur (harakat) tolalar bo‘yindagi narvonsimon muskulni va til osti suyagi tagidagi barcha muskullarni, diafragmani nerv bilan ta’minlaydi..
Teri muskul nervi (p.musculo cutancus) tumshuqsimon o‘simta-yelka muskulidan o‘tib, yelkadagi bukuvchi muskullarni: tumshuqsimon, yelka va uning 2 boshli muskulini, yelka oldining yon tomonini nerv bilan ta’minlaydi.
Qo‘ltiq osti nervi (p.axillaris) bir oz kalta bo‘lib, qo‘ltiq ostidan o‘tadi. U deltasimon muskulni va yelka bo‘g‘imini nerv bilan ta’minlaydi.
Tirsak nervi (p.ulnaris) yelkaning ichki yuzasidan o‘tib, yelka oldiga tushadi. U panjani bukuvchi tirsak muskulini ta’minlab, no‘xatsimon suyak atrofida mayda tarmoqlarga bo‘linadi va panjaning medial qismini, orqa tomondan esa 2,5- barmoq terisini, kaft tomondan 1,5- barmoq terisini ta’minlaydi.
Bosh miya katta yarim sharlar ikkita yarim shardan nborat bo‘lnb, bosh miyaning eng rivojlangan qismidyar. Ikkvta yarim shar bir-biri bilan gorizontal plastika, qadaqsimon tany yordamida birikadya. Har bir yarim sharning miya qooqogn (plapsh), hid bilish miyasya, asosiy markazny bo‘laxlari va ikkita yon qoriichasi buladi. Ikkita yarim shar bir-biridan uzunasnga ketgan yoriq bilan ajraladya. Yarnm sharning ustki qismida juda ko‘p pushta va egatchallr bor. Har bir yaryam sharning tapide, nchki va aasgki yuzasi bor.
Miya yarim sharlarnnng kayata egatchalari uni beshta: peshona, tepa, ensa, chekka va orolcha bo‘laklarga ajratadi,
Silviev egatchasi miya yarim sharlariving asosidan boshlanib, orqaga va bir oe yuqoriga ko‘taryaladi, miya katga yarim sharlarinnng chekka b?lagiyai boshqalardan ajratadi.
Roland yoki markaziy egatcha miya yarim sharlarning yuqorigi chetidan o‘rtada Snlviev egati tomon papgta ytnalgon bulib, katga yarim sharlarning peshona bulagnni tepa bulagndan ajragadn.
Ensagepa egatchasi katta miya sharlarinivg orqa tomonidan ko‘ndalaig yo‘nalgan bulib, ensa bo‘lagnni tepa bo‘lagidan ajratadi. Har qaysi bo‘ldqda mayda egatchalar bo‘lib. ullr pushtalar yerdamida bir-biridan ajraladi. Katta yarim sharlarning orolcha bulagya Silviev yoripshing chuqurligido yotadi, peshona, tepa chekka bulakchalari billn uralgan bo‘lddi.
Bosh miya yarim sharlarning kulrang moddasi miyannng yuza qismida joylashgan bulib, u miya po‘stlogi deb yaoilvnadi.
Miya pustlog‘i nerv dujayralarn tanasining tuplamidan tuzilgav, 2-4 mn qalinlikda buladi. Mnya po‘stlogi bosh miya katta yarnm sharlari egatchallrv nchiga ham utib, 2200 sm³ yuzavi hosil snladi. Bu yuzaning 2/3 qismi egatchaldr hisobiga hosnl buladi. 1/3 qismi erkin yuza hisoblanadi.
Bosh miyaning katga yarim sharlar pustlogi filogenvtik jnhatdan uning eng sunggi qismi hisobllnadi.
Miya oustlogidagi hutkayralar joylashmshi va shakliga qarab, 6 qavat ba’zi qysmda ensada 9 qavatdan iborat buladi.
Eng ustki birshpi qavat molekulyar qavat deynlib, u mayda neyrogliya hujayralarn Tsigidan iborat. Ikkinchv savat tashqi donachall qavat deynldb, u zyach joylashgan yumaloq va ko‘p burchakln mayda nerv hujayraldridan tuzilgan. Uchinchi piramndasimon hujayralardan tashkil topgan. Turtinchi qavati donodor ichki qavat bulib,1 mayda qujayralardan gashknl topgan. Beshnnchn tugunlya qovot bulib, unda yirik vdramvdasvmon hujayralar joylashgan. Chekka {qismida Kortiev oltinchi qavati duksimon va piramidasimon hujayralardaya iborat. Ba’zi mualliflar ma’lumotyaga kura, miya pustlogya hujayralarivshi? umumiy soni tedmnnaya 14 mlrd ga yetadi,
Oliy nerv faoliyati fiziologiyaning asosiy bo`limlaridan biri bo`lib, oxirgi paytlarda o`zi alohida
fan bo`lib chiqqan. Bu fanga asos soluvchilardan I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, keyinchalik ularning
shogirdlari Krasnogorskiy, Bikov, Frolov, Asratiyan, Anoxin va boshqa olimlarning xizmatlari kata bo`lgan. Oliy nerv faoliyati kata yarimsharlar po`stlog`i va ўngi yaqin tizimlarning muqarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan murakkab reflektor reaksiyalarda namoyon bo`ladi. Shu faoliyat natijasida organizm bilan tashqi muhit o`rtasida ўzaro aloqadorlik mavjud bўldi. Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri haqidagi tasavvurni 1 chi bўlib I.M.Sechenov ozining "Bosh miya reflekslari" (1853) deb ataluvchi mashhur kitobida keng va mukammal asoslab bergan (1 chinomi "Psixik prosesslarga fiziologik asoslar kiritish yo`lidagi urinish" deb nomlangan).Sechenovning ilmiy g`oyalari I.P.Pavlovning ajoyib asarlarda izchil eksperimental metodlar bilan tekshirishlar orqali yanada boyitildi va rivojlantirildi. Ularga qadar olimlar "ruhiy" faoliyatni tekshirishning yo`llarini bilmas edilar va unga o`sha davr yo`l ham bermas edi. A.Pavlovningfiziologiya sohasidagi va butun tibbiyot ilmidagi juda ulkan xizmatlari shundan iborat ediki, u murakkab psixik hodisalarni tekshirish uchun ob'ektiv fiziologik metodni - shartli reflekslar metodini yaratdi.Shartsiz refleks va instinktlar haqida tushuncha.Organizmni ўzi yashashga moslashgan tashqi muhitdan ajratib bўlmaydi. Bir butun bo`lgan organizmning tashqi muhit bilan aloqadorligi xilma-xil bulib, turli funksional tizimlar (ovqatlanish, nafas, ajratish) orqali amalga oshiriladi. Bu tizimlar ichida eng muhimi nerv tizimidir. Oliy nerv faoliyati deb, nerv tizimining organizmining tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarini yuzaga chiqarishga faoliyati ataladi. Oliy nervfaoliyatireflektorfaoliyatlir. Bu faoliyat organizmning tashqi muhit o’zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi. Bunga eng avvalo, nasldan-naslga reaksiyalar yordamida erishiladi. Avlodlar tajribasi asosida filogenezda hosil bo`lgan moslashish reaksiyalariga sodda shartsiz reflekslar va instinktlar, ya'ni murakkab shartsiz reflekslar kiradi.Shartsiz refleks tuhma bo`lib, reseptor sohasi adekvat ta'sirlaganda qonuniy ravishda ma'lum reflektor yoy bo`ylab rivojlanadigan reaksiya hisoblanadi. Bu reflekslar turli xildagi somatik visseral va vegetativ jarayonlarni birlashtirib, organizm ichki muhitining doimiyligi saqlanishi va uning tashqi muhit bilan o`zaro bog`lanishlarini ta'minlaydi.Shartsiz reflekslar juda xilma-xil, ularning turlari va tasnifi to`hrisida yuqorida aytib o`tilgan edi.Organizmning hayotida, uning muhit o`zgarishlariga moslashishida sodda shartsiz reflekslar bilan bir qatorda instinktlarning ham ahamiyati katta. I.P.Pavlov bularni murakkab shartsiz reflekslar, deb ifodalagan. Instinktlar maqsadga erishishga qaratilgan xatti-harakatlarning tug`ma turi bo`lib, ular ontogenetik rivojlanish jarayonida ro`yobga chiqadi va turning har bir namoyondasida tegishli rag`bat yoki sharoit yuzaga kelgan, o`zgarmas holda kuzatiladi. Ovqatlanish,, taqlid hilish, ko`payish va boshqa instinktlar individual hayotda va turni saqlanishida muhim rol o`ynadi. Instinktlarning oddiy shartsiz reflekslardan farqi shundaki, ular bir nechta reflektor harakatlardan iborat bo`ladi. Instinktning asosini va uning birinchi boshichini organizmning ichki biologik ehtiyoji tashkil qiladi. Bu ehtiyoj (ochlik jinsiy ho`zhalish, hurhish) ma'lum intilishni (motivasion) shakllaydi va unga erishish uchun organizm bir hator stereotip (doim bir xil bo`lgan) xatti-harakatlarni bajaradi. Shartli refleslar va ularni hosil qilish qoidalari.Shartli refleksni shartsiz reflekslar asosida ma'lum qonun-qoidalarga rioya qilgan taqdirdagina yuzaga chiharish mumkin.
1. Shartli refleks hosil hilish uchun shartli signal (bu shartsiz refleks uchun befarh ta'sirot, masalan, ho`nhiroh) shartsiz ta'sirot (ovhat) bilan boqlangan holda takroran qo`llanilishi kerak.
2. Shartli signal shartsiz ta'sirotdan sal oldin berilishi zarur.
3. Shartli signal shartsiz ta'sirotga nisbatan kuchsizroh bo`lishi kerak. (Shartli signalning biologik
ahamiyati shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyatidan kamroh bo`lishi kerak).
4. Shartli refleks hosil hilish uchun markaziy nerv tizimi faol bo`lishi kerak.
5. Shartli refleks hosil qilish jarayonida bosh miya po`stloqi yot ta'sirotlardan mutlaho bo`lishilozim.
Shartli reflekslarni tasnif hilishning bir nechta tamoyili bor. Shartsiz ta'sirotning biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish, himoya va boshh) zooijtimoiy (jinsiy, otaliq, o`z hududini himoya hilish) va o`z-o`zini rivojdantirish (tadqiqot, taqlid qilish, o`yinlar o`ynash) shartli reflekslar ajratiladi.Shartli reflekslarni organizmnig har bir faoliyatiga bohlash mumkin. Faoliyatlarga ko`ra, ikkita katta guruh - harakat va vegetativ shartli reflekslar tafovut hilinadi. harakat reaksiyalari asosida juda ko`p asboblarni ishlatishni talab hiladigan (instrumental) shartli reflekslar hosil hilish mumkin. Ba'zan bunday reflekslar shartsiz refleksning nusxasiga, ba'zanxohish bilan bajariladigan hatti-harakatlarga o`xshab ketadi.So`lak ajralishi shartli refleksi mumtoz vegetativ shartli refleks hisoblanadi. Barcha ichki a'zolarning faoliyatini shartli reflektor nazoratga olish mumkin.Shartli refleksni hosil hilish jarayonida shartli signalni habul hiluvchi reseptorga harab, ekstroreseptiv, interoreseptiv va proprioreseptiv shartli reflekslar ajratiladi. Shartli reflekslarning hosil bo`lish mexanizmlari.Shartli refleks vujudga kelishi uchun miya po`stlohidagi shartli signalni habul qiluvchi markaz bilan shartsiz refleks markazlari o`rtasidagi vaqtincha aloqa o`rnatilishi kerak. Shartli refleks hosil hilinishi jarayonida bajariladigan ishlarni va sodir bo`ladigan hodisalarni tasavvur hilib ko`raylik. Birinchidan, ma'lum shartsiz refleksni, masalan, ovqat ta'sirida so`lak ajralishi refleksini bo`lajak shartli refleks uchun negiz hilib oldik deylik. Ikkinchidan, bu refleks uchun befarh (indefferent) bo`lgan signalni, chunonchi, qo`ng`iroq tovushini shartli signal qilib olamiz. Shartli signalning o`zi so`lak ajralish chiqarmaydi.Endi shartli signalni ho`llab, qo`ng`gqiroh chalamiz va shuondayoh shartsiz refleksni chaqiramizq itga ovqat beramiz. Bunda so`lak bezlari qo`zqalib, so`lak ajrata boshlaydi. Bir necha kun davomida bir necha martadan shartli signalni ovqat bilan bohlih holda qo`llasak shartli signalning o`ziyoq (qo`ngiroq) ovqat berilmasdi, so`lak ajralishini yuzaga keltiradi. Nima uchun so`lak bezlari uchun befarq qo`ng`iroq, endi so`lak ajralishiga sabab bo`ladiq. Gap shundaki shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har gal ikkita shartsiz refleks chihariladi va miya po`stlohida ikkita markaz ho`zhaladi. Birinchisi - ho`nhirohdan chihhan tovushni chamalash refleksii hayvon hulohining dikkayishi, boshning tovush kelgan tomonga burilishi va bir hator vegetativ o`zgarishlar. Bu refleksning yuzaga chihishi po`stlohdan pastdagi (to`rt tepalik) va po`stlohdagi (chakka sohasi) markazlarning ho`zhalishiga bohlih. Ikkinchisi - ovhat ta'sirida yuzaga chihadigan so`lak ajralishi refleksi. Uning yuzaga chiqishi ham po`stlohdan pastdagi va po`stlohdagi markazlarning qo`zg`alish natijasi hisoblanadi.Demak shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har tajribada miya po`stlohining ikkita markazida ho`zhalish rivojlanadi: birinchisi shartli signal markazi, ikkinchisi - shartsiz refleks markazi. Ammo, avval bu markazlar o`rtasida aloqa bo`lmagan. Shatrli signal shartsiz ta'sirot bilan deyarli bir vahtda berilish ko`p marta takrorlanganidan keyin bu markazlar o`rtasida ma'lum o`zaro munosabatlar rivojlanib, vaqtincha aloqa o`rnatiladi. I.P.Pavlovning fikricha, miya po`stlohida ayni bir vahtning o`zida ikki sohada qo`zg`alish paydo bo`lishi qo`zg`alish jarayoni kuchsizroq bo`lgan uchohdan (shartli signal ho`zhalish hosil hilgan sohadan) kuchliroh ho`zhalib, dominant bo`lib holgan soha (shartsiz refleks markazi) tomon harakat qilishiga olib keladi. Bu qo`zg`alish jarayonining bunday harakatlari takrorlanaverilganidan keyin miya po`stlog`ining bir sohadan ikkinchi sohasiga haratilgan yo`l ochilib, ular o`rtasida vahtincha aloqa o`rnatiladi. Endi shartli signal faqat o`z markazini emas, balki shartsiz refleks markazini ham qo`zhatadi, boshqacha aytganda shartli refleks vujudga keladi. Shartli reflekslar tormozlanishini va ularning turlari.Tashqi tormozlanish. shartli refleks nozikligi va o`zgaruvchanligi bilan shartsiz refleksdan farq qiladi. Turli xildagi yot ta'sirotlar shartli refleksning susayishiga va tormozlanishiga olib keladi. Masalan, shartli ovqatlanish refleksini paydo qilishdan oldini qandaydir yot ta'sirot paydo bo`lsa refleks yuzaga chiqmaydi, u tormozlanadi. Agar tajribadagi hayvonning biror joyi og`risa, qovug`i to`lib ketsa, biror narsadan bezovtalansa ham shartli refleks tormozlanadi. Bu tormozlanishni shartli refleksga yot bo`lgan tashhi ta'sirot chiqaradi. Shuning uchun u tashhi tormozlanish, deb ham ataladi.Chegaradan tashhari tormozlanish. Agar shartli refleksni yuzaga chiqaradigan shartli signal haddan tashhari kuchli bo`lsa, shartli refleks vujudga kelmaydi. I.P.Pavlovning fikricha, bu tormozlanish nerv hujayralarini haddan tashhari kuchli ta'sirot shikastlashidan sahlaydi.Tashhi tormozlanish ham, chegaradan tashhari tormozlanish ham nerv tizimining tuhma xossalariga bohlih. Shu sababli, I.P.Pavlov ularni shartsiz tormozlanish deb atagan.Yuqorida aytib o`tilgan shartsiz tormozlanish ta'sirotni birinchi marta ho`llanganidayoh kuzatiladi. Shartli tormozlanishni esa hosil hilish kerak. I.PPavlov shartli tormozlanishni to`rt to`rga: so`nish tormozlanishi, farhlash tormozlanishi, shartli tormoz va kechikish tormozlanishiga bo`lgan.So`nish tormozlanishi. Shartli refleks o`zoh vaht saqlanib turishi uchun uni vahti-vahtida shartsiz ta'sirlovchi bilan mustahkamlab turish kerak. Shartli signalning o`zi bar necha bor ho`llaniladigan bo`lsa, ilgari hosil hilingan pirovardida batamom yo`qolib ketadi. Shundan keyin shartli signal bir necha kungacha ko`llanilmasa, so`ngan shartli refleks o`z-o`zidan tiklanish mumkin. Shartli signal shartsiz ta'sirot bilan mustahkamlansa, shartli refleks bir necha bor takrorlanganidan so`ng tiklanadi.Shartli refleksning so`nishi katta biologik ahamiyatga ega. Mustahkamlanmagan shartli refleks moslashish uchun o`z ahamiyatini yo`qotadi. Binobarin organzm kerak bo`lmay qolgan refleksdan hosil bo`ladi. Dinamik stereotip. Miya po`stlohining faoliyatini stereotip shaklida vujudga keladigan shartli reaksiyalar misolida ham ko`rish mumkin. Bu usulda shartli refleks hosil hilish bir necha tarkibiy hismdan iborat bo`lgan shartli signalni o`zgarmas (ularning kusi, tartibi va oralihlaridagi vaqt davomiyli bir xil bo`lgan) holda ho`llashda iborat. Ammo, bir nechta shartli signallarni birlashtirib, ulardan stereotip signal hosil qilishdan avval, bularning har qaysisiga, masalan yoruhlik metronom - 120 (tebranish chastotasi 120 / sek) ko`nhiroh, metronom - 60, xushtaka so`lak ajralish shartli refleksi vujudga keltiriladi. Qiyoslash (differensirovka chiqish) uchun qo`llagan metronom - 60 dan tashhari hamma signallar ijobiy ta'sir ko`rsatib so`lak ajralashiga olib keladi. Ammo, har qaysi shartli signalga uning o`ziga xos mihdorda so`lak ajraladi. Endi bu signallar ma'lum tartibda, biri ikkinchisidan 5 daqiqa kechiktirilib qo`llaniladi. Musbat natija beradigan signallar o`zi uchun xos bo`lgan miqdorga ajratadi, metronom - 60 esa so`lak ajralishiga olib kelmaydi. Tajriba shu tartibda bir necha kun takrorlanib turilsa, miya po`stlohi faoliyatida strereotiplik paydo bo`ladi. Oliy nerv faoliyatining tiplari.Qadim zamonlardan olimlar va xahimlar odamlarning mijozidagi tafovutlarga e'tibor berganlar. Bir odamning dadil, serharakat bo`lishini, boshha birovning hamgin shalpayganini ular "badan suyuhliklari" nisbatan bilan bog`laganlar. Bukrot fikricha, badanda issih qonning kup bo`lishi odamni serharakat, dadil hiladi. Bunday mizojlik odamlarni olim sangviniklar deb atagan. Sovuq shilimshihning ko`pligi insonning sovuhhonligiga, vazminligiga sabab (flegmatik) achchih o`t-safroning ko`pligi hizihhonlik serjahllikka olib keladi (xolerik). Kora, buzilgan o`t-safroning nisbatan ko`pligi esa odamni o`ziga ishonmaydigan, hamgin, bo`shang qiladi. I.P.Pavlov nerv jarayonlarining to`rta ko`rsatkichiga shartli ho`zhalishning kuchiga, shartli tormozlanishning kuchiga. Bu jarayonlarning harakatchanligiga va ularning muvozanatlik darajasiga harab, itlar oliy nerv faoliyatini 4 to`rga bo`ldi. 1) kuchli, muvozanatlashmagan (tiyib bo`lmaydigan) tur; 2) kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan tur; 3) kuchli, muvozanatlangan kamharakat tur; 4) Kuchsiz tur.Kuchli, muvozanatlashmagan turga mansub hayvonlarda ho`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kuchli bo`lib, qo`zg`alish jarayoni ustunroq bo`ladi. Bunday itlarda turli reflekslar tez va oson vujudga keladi, ayni vaqtda farqlash tormozlanishini yoki ichki tormozlanishning boshqa turini hosil qilish hiyin bo`ladi. Ko`zhalish jarayoni ustun bo`lganidan, u miya po`stlohiga keng yoyiladi. Kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan turdagi hayvonlarda shartli reflekslar tez hosil bo`lib, mustaxzkamlanadi, ichki tormozlanishning barcha xillarini vujulga keltirish oson bo`ladi. Bunday itlarda musbat va manfiy induksiyalar yaqqol ifodalanganda qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari juda keng yoyilmaydi. Po`stlohdagi jarayonlarning ildamligi qo`zg`alish ning tez tarhalishini, tormozlanishning esa tez ho`zhalish bilan almashinishini ta'minlaydi. Kuchli, muvozanatlashgan, inert tur uchun po`stlohdagi jarayonlarning kamharakatligi xos. Bunday hayvonlarda mustahkam shartli reflekslar va mustahkam farhlashlar vujudga keladi. Bosh miya rivojlangan jarayon (ho`zhalish yoki tormozlanish) o`zoh vaht sahlanadi, yoyilmaydi, sekin so`nadi. Shuning uchun qo`zg`alish jarayonining tormozlanish bilan almashinishi ancha qiyin bo`ladi.Kuchsiz, nimjon to`rga mansub hayvonlarning po`stloh neyronlarining ish qobiliyati chegaralangan bo`ladi. Shuning uchun ularda hosil qilingan shartli reflekslar turhun bo`lmaydi, salga tashqi tormozlanishga uchraydi. Ularning miya po`stlog`ida qo`zg`alish jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham kuchsiz bo`ladi.
Oliy nerv faoliyati to’g’risidagi talimot ikkinchi sig­nal tizimining faoliyat ko’rsatish qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini berdi. Asosan bu qonuniyatlarning ikkala sig­nallar tizimi uchun bir ekanligi ko’rsatildi. Bolalarda tovush yoki yorug’lik shartli signaliga, masalan, qo’ng iroq tovushiga yoki qizil lampa yoqilishiga shartli refleks hosil qilinganidan so’ng, qo’ngiroq yoki qizil lampa so’zlarining ;o’zi (avval shartsiz tasirotlar bilan biron marta ham mustaxkamlanmagan bo’lsada) shartli refleksni paydo qiladi. Tajriba aksincha o’tkazilganida, masalan» avval so’zga shartli refleks hosil qilib, shartsiz tasirot bilan xech mustaxkamlanmagan qo’ng’iroq chalinganda yoki qizil chiroq yoqilganda shartli refleks yuzaga kelgan. Gap shundaki, tajribalardan ancha oldin, bolaning tili chiqayotgan vaqtida miya po’stlog’idagi nutq markazi va turli jismlardan kela­digan signallarni qabul qiluvchi markazlar o’rtasida mus­taxkam bug’lanishlar hosil bo’lgan . Shular tufayli, nutq markazlari vaqtinchalik aloqalarning yuzaga chiqishida ish­tirok etadi. Yuqorida keltirilgan tajribalarda elektiv yoyilish hodisasini ko’ramiz. Bu hodisa qo’zg’alishning birinchi signal tizimi markazlaridan ikkinchi signal ti­zimi markazlariga va aksincha, ikkinchi signal tizimi markazlaridan birinchi signal tizimi markazlariga yoyilishidan iborat.
Odam so’zni bitta tovush yoki tovushlar majmuasi (tovush signali) sifatida emas, balki ma’lum mazmun sifatida qabul qiladi, so’zning manosini idrok etadi. Masalan, «alanga» s o’ziga shartli refleks vujudga keltirilgan. Agar shartli refleksni paydo qilish vaqtida «alanga» o’rniga uning sinonimi «olov» s o’zi ishlatilsa, bu so’z ham ijobiy natija beradi. Taqsil olish jarayonida o’quv va yo’z uv markazlari va miya po’stlog’ining boshqa markazlari o’rtasida ham aloqa o’rnatiladi. Shu tufayli, qo’ng’iroq tovushiga shartli refleks vujudga keltirilgandan keyin, odamga «qo’ng’iroq» s o’zi yozilgan qo’go’z ko’rsatilsa, shartli reflector reaksiya paydo bo’ladi.
Bolalarda ONF ning shakllanishi juda murakkab jarayon. Bu faoliyatda yoshga bog’liq bo’lgan jiddiy o’zgarishlar kuzatiladi. Ular po’stloqning assotsiativ, xususan peshona va pastki chakka sohalari kengayishi bilan bog’liq. O’sish jarayonida bu sohalarning yuzasi 9 marta ko’payadi va po’stloq umumiy yuzasining 2/3 qismini egallaydi.
Ko`pgina asab kassalliklarining asosiy sababi, markaziy nerv sistemasida qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining buzulishiga bog`liq. Bu xulosaga kelishda tajriba nevrozlarni o`rganishning roli katta bo`ldi.
Tajriba nevroz hosil qilish uchun qo`zg`olish yoki tormozlanish jarayonlarining kuchini xaddan tashqari oshirib yuborish yoki jarayonlarni tuqnashtirish kerak. U qo`zgalishning juda kuchayib ketishi qanday salbiy oqibatlariga olib borishini 1924 yildagi Leningradda suv tashqinidan keyin tirik qolgan tajriba tibbiyoti ilmgoxi itlarida yaqqol ko`ringan. Toshqindan oldin bu itlar mavjud bo`lgan mustahkam shartli reflekslar vivariy yertulasini suv bosganilan so`ng yo`qolib ketgan. Ikki -uch oydan keyin shartli reflekslarning tiklanishiga erishgan. Ammo it oqayotgan suv tovushini eshitishi bilan, bu shartli refleks yana buzilgan.
Shartli reflekslar faoliyatning buzulishini nevroptik holat yuzaga kelishini musbat shartli signalni manfiyga aylantirishda stereotiplar buzilganda ham kuzatish mumkin. Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining markaziy nerv sistemada to`qnashishi ham nevrozlarda birinchi marta shu yo`l bilan I.P. Pavlov labaratoriyasida paydo qilingan. Masalan, maymunlarda shartli reflekslarni paydo qilish jarayonida ovqat berladigan idish tagiga yasama ilon quyish bilan hayvonlarni nevroz holatiga kelgan.