2. O‘zbek yozuvlari tarixi. Ilk o‘zbek alifbolari

Kirill-rus alifbosi. 1940-yildan joriy etilgan bu yozuv hozirga vaqtga qadar davom etmoqda.
Ilk o‘zbek alifbolari (XIX asr oxiri – XX asr boshlari)
XX asr boshlarida jadidlar tomonidan yangi tipdagi maktablarning ochilishi va unda o‘qitishning yangi-yangi usullarining qo‘llanilishi tufayli bolalarning xat-savodini tezroq chiqarishni ta’minlaydigan yangi darsliklarga ehtiyoj tug‘ildi. Bog‘chasaroyda Ismoilbey G‘aspirali tomonidan bolalarning tez savod chiqarishini ta’minlash uchun muvaffaqiyat bilan qo‘llanilgan “usuli savtiya” Markaziy Osiyo jadidlari tomonidan ham ma’qullandi. Bu mintaqada an’anaviy “usuli hijo”da olib boriladigan darslar yangi maktablarda “usuli savtiya” bilan almashtirildi. Bu usulning afzalligi amaliyotda tez sezildi va u omma o‘rtasida tobora obro‘-e’tibor topa boshladi. Ana shu usul asosida savod chiqarishga bag‘ishlangan bir qancha alifbolar paydo bo‘la boshladi. O‘z davri uchun inqilobiy isloh hisoblangan bu ishga Turkistonda hammadan avval Saidrasul Saidazizov, Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931) kirishgan. Saidrasul Saidazizov 1902-yilda “Ustodi avval” kitobini, Munavvarqori Abdurashidxonov esa 1907-yilda “Adibi avval” kitoblarini Toshkentda nashr ettirdilar.
1917-yilga qadar o‘ndan ortiq o‘zbekcha alifbo kitoblari yaratildi. Lekin ularning ichida alifboning ichki tuzilishi va boshqa bir qator jihatlardan yuqoridagi ikki asar afzal sanaladi. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval” kitobi 1917-yilgacha 10 marta nashr qilingan va keyingi bir qator mualliflarning (masalan, Abdulla Avloniy) “Alifbo” darsliklarini yaratishlariga asos bo‘lib xizmat qilgan.
“Ustodi avval”ni shartli ravishda uch qismdan iborat deyish mumkin. Birinchi qismi alifbo davrini o‘z ichiga oladi. Bu qism bolalarga arab grafikasi asosidagi o‘zbek alifbosini o‘rgatishga bag‘ishlanadi. Mavjud 32 ta harfning har qaysisi alohida sarlavha asosida beriladi. Bu harflarning alohida, so‘z boshida, so‘z o‘rtasida va so‘z oxirida yozilish shakllari ko‘rsatiladi. Har qaysi shakl ostiga shu shakl qatnashgan so‘z keltiriladi. Undan so‘ng har qaysi harfni o‘zlashtirish uchun so‘z ichida ishlatilishiga qator misollar berildi. 32 ta harf bilan birga sokin, pesh, tashdid singari harakatlarning qo‘yilish o‘rinlari, vazifalari o‘rgatiladi. Kitobda harflardan tashqari raqamlarning yozuvdagi ifodasiga ham alohida o‘rin beriladi. 32 ta harf tanishtirib bo‘lingach, “Alifbo harflari” sarlavhasi ostida har bir harfning alifbodagi tartibi ko‘rsatiladi. Ikkinchi qismi esa alifbodan keyingi davrga bag‘ishlanadi. Bu qismda alifbo bilan tanishib bo‘lgan o‘quvchida o‘qish va yozish ko‘nikmasini shakllantirishga e’tibor qaratiladi. Ana shu maqsadda turli xil matnlar beriladi. Matnlar “oddiydan murakkabga” tamoyili asosida tanlanadi. Dastlab ma’lum mavzuviy guruhga mansub bo‘lgan so‘zlar beriladi. So‘ngra murakkabroq matnlarga o‘tiladi. “Ustodi avval”ning uchinchi qismi “Alifboi Qur’oniy”ga bag‘ishlangan. Unda muallif o‘quvchilarni Qur’on matnlarini qanday o‘qishga tayyorlashni maqsad qilib qo‘yadi. Arab tilidagi ayrim harflarni qanday talaffuz qilish kerakligiga alohida e’tibor qaratiladi. Shunday qilib, “Ustodi avval” yangi usuldagi maktablarda bolalarning tez savod chiqarishlari uchun eng qulay darslik bo‘lib keldi.
Yana bir o‘zbek ziyolisi Shokirjon Rahimiy ham savod chiqarish, imlo, ona tilini oʻqitishga oid koʻplab oʻquv qo‘llanma va darsliklar yaratdi. O‘sha davr bolalarining tayyorgarligi va tasavvurlarini hisobga olgan holda u qishloq va shahar bolalariga alohida-alohida “Sovg‘a” (1919), “Alifbo darsligi” (1922) kabi alifbo darsliklarini nashr ettirdi. Shuningdek, kattalarning savodxonligini oshirishga qaratilgan “Kattalarga o‘qish” (1920), Savodsiz katta kishilar uchun 1924-yilda “Kattalar yo‘ldoshi” nomli alifbosini tuzadi. O‘zbek yozuvi lotin alifbosiga ko‘chirilgach, “Kattalar alifbosi” (1927), “Savod” (1930), “O‘zbek tili. Ish kitobi” (1932), “O‘zbek tili darsligi. Grammatika ham imlo” (1934) kabi maxsus darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ham yaratadi. Bu kitoblar oʻz davrida keng xalq ommasiga beminnat xizmat qildi.