2 qism IV. Tarjimaning leksik muammolari kontekst va uning tarjimadagi ahamiyati
Download 1.37 Mb. Pdf ko'rish
|
Tarjima nazaryasi 1
|
2 qism IV. TARJIMANING LEKSIK MUAMMOLARI §1. Kontekst va uning tarjimadagi ahamiyati // '^ M u q o b i l l a r m a’nosi ko‘p hollarda kontekstga bog‘liq bo‘ladi, ammo lug‘atga murojaat qilish ham muhimdir. Tarjimada so‘z m a’nolarini taxminiy tarjima qilishga y o ‘l qo‘yilmaydi. So‘z va uning m a’nolarini tarjimon yaxshi bilishi yoki ulami lug‘atdan topishi shart. Aks holda tarjimon “tarjimonning soxta do‘stlari” tuzog‘iga tushishi muqarrar. У. Y uqoridata’kidlaganimizdek, asliyatdagi so‘zga qism anto‘g ‘ri keladigan ekvivalentni topish ko‘pincha tarjima qilishda muammo 4 _yaratadi. Bunday so‘zlar odatda polisemantik, ya’ni ko‘pma’noli hisoblanadi. So‘z m a’nosining qaysi biri qoilanilganini aniqlash tarjimonning birinehi galdagi vazifasi hisoblanadi. Bunda tarjimonni adashishdan, noto‘g ‘ri so‘z tanlashdan saqlaydigan til hodisasi bu - kontekst hisoblanadi. Ko‘chma m a’noda aytadigan bo‘lsak, kontekst tarjimonning y o ‘lchi yulduzi, mayog'idir. Kontekst tarjimonning eng ishonarli quroli sanaladiffiilshunoslikda odatda kontekstning ikki - lingvistik va ekstralingvistik turi mavjud. Lingvistik kontekst o ‘z navbatida ikki turga — keng va tor m a’nodagi kontekstlarga bo‘linadi. Tor m a’nodagi kontekst ibora va gap doirasida, keng m a’nodagi kontekst iboradan katta bo‘lgan birlik hamda butun bir matnni h o ‘z ichiga olishi mumkiruJAksariyat hollarda so‘z ma’nosi kichik kontekst doirasida aniqlanadL) 0 ‘z m a’nosida qo‘llangan so‘zlar ^ va k o ‘chma m a’noda qoTlangan so‘zlarni tarjim a qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Kontekstda odatda so‘zlar o‘z m a’nosida q o ‘llanmaganda, ya’ni ko ‘chma m a’noda qoilanganda tarjima muammosi paydo bo‘ladi. Ba’zi hollarda §o‘z m a’nosini to‘liq anglash uchun butun bir gapni tushunishimiz lozim boMadi. Ko‘p m a’noli so‘zlardan keragini tanlashda kontekstning ahamiyati katta. ‘Д — Masalan. ingliz tilidagi “bus” so ‘zini olaylik. Bu so‘z ot ma’nosida “avtobus yoki trolleybus” so‘zining qisqargan shakli, fe’l m a’nosida esa faqat Amerika va Kanadada “bolalami bir xududdan ikkinchi xududga avtobusda tashimoq” m a’nolariga ega. Bundan tashqari bu so‘z talabalar oshxonasidagi lavhalarda ishlatilib, “o ‘z-o‘ziga xizmat qilish, y a’ni patnisni olib, uni ishlatib bo‘lgandan keyin b o ‘shagan idishlar bilan joyiga olib borib q o ‘ymoq” m a’nolariga ega. B a’zan lingvistik kontekst ekstralingvistik omillar bilan juda yaqin aloqada bo‘ladi. Lingvistik kontekst so‘z m a’nosini to ‘liq ^ yoritib bera olmagan paytda namoyon bo‘ladi.' Masalan, Bernard R Shou qahramonlaridan biri shunday deydi: ... “He warns his interlocutor not to drive him too far, it i§ necessary to know that they are both sitting in the parlor and not in any vehicle”. Ingliz tilidagi “to drive” fe’li bu yerda biror holatga keltirmoq m a’nosida qo‘llangan. Gap neologizm haqida borganda ba’zan lingvistik kontekst m a’noni ochishda hech qanday ko‘mak bera olmay qolishi mumkin. Neologizm, ya’ni yangi so‘z yoki ibora, eski so‘zning lug‘atda ko‘rsatilmagan yangi m a’nosi paydo bo ‘lganda tarjima tilida bu so‘zning muqobil varianti bo‘lmasligi mumkin. Masalan, XX asrning 80-yillarida AQSH gazetalarida “Reagangate” so'zi qo‘llangan edi. Bu so‘zning m a’nosini tushunish uchun 1972-74 yillarda “Watergate”, Vashingtondagi bir xudud nomi bilan bog‘liq siyosiy janjalni esga olish lozim bo‘!adi. “Reagangate” AQSH prezidenti Ronald Reyganning davlatni boshqarishdagi b a’zi siyosiy usullarini ko‘rsatuvchi faktlar oilan b o g iiq bo‘lgan tushuncha, yangi to ‘qilganso‘z b o ‘lgan. B uso‘z m a’nosini tushunishda ekstralingvistik kontekstga murojaat etish “Reagangate” bu - saylov kompaniyasi davrida Ronald Reygan tomonidan qo‘llanilgan g ‘irrom usul bo‘lib, bu usuidan Nikson ham bir marta foydalangan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, muayyan so‘z tarjimasi uning kontekstdagi tahiilidan boshlanadi va bu tarjimada tegishli va muqobil so‘zni tanlash imkonini beradi. Turli kontekstlar manba til, ya’ni asliyatdagi qo‘llangan so‘z m a’nosini ochishda qo‘l kelishi mumkin. So‘z tanlashda muammo, asosan, tarjima tilida asliyatda qo‘llangan so‘zga qisman muqobil bo‘ladigan so‘z to ‘g ‘ri kelganda hamda muqobil so‘zning o ‘zi yo‘q boMganda yuzaga chiqadi. Muqobili yo‘q so‘zlami tarjima qilish bir qator muammo yaratadi. Bu muammolami ijobiy hal etish tarjimondan chuqur bilim, mahorat, hamda tarjima usullarini yaxshi bilishni taqazo etadi. ;ksik birlik tarjimasi haqida so‘z yuritishdan oldin leksik birlik tushunchasi nimani ifodalashini aniqlab olish lozim. Leksik birlik deganda aksariyat hollarda so‘z tushuniladi. Leksik birlikni bunday tushunish leksikologik nuqtai nazardan olganda to‘g ‘ridir. Biroq leksik birlik tarjima nuqtai nazaridan olganda yuqoridagidek tushunganda o ‘zini oqlamaydi. Leksik birlikni tarjima nuqtai nazaridan tushuntirib berish tarjima birligi tushunchasini hal etish bilan bevosita bog‘liq. L.S.Barxudarovning fikrigako‘ra, tilda mavjud bo‘lgan barcha birliklar, y a’ni fonema, morfema, so‘z, so‘z birikmasi hamda gap tarjima birligi bo‘lishi mumkin. Stepanov esa tarjima birligi deb freymlarni (so‘z va gap tuzilmasini) olish mumkin deb V hisoblaydijBizningcha, yuqoridagi aytilgan fikrlar m a’lum darajada to ‘g ‘ridir, chunki til birliklari bilan tarjima birliklari bir-biriga to ‘g ‘ri keladigan holatlar ham bo‘Iadi, biroq bu narsa doimiy xarakterga ega emas. Shuni hisobga olib, biz tarjima birligini aniqlashdan oldin tarjimada leksik birlik nimaligini bilib olishimiz lozim. M a’lumki, tarjimada bitta tushunchaga bitta tushunchaning to ‘g ‘ri kelish holatlari nisbatan kam uchraydi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, tarjimada so‘zga so‘z, so‘zga so‘z birikmasi, so‘zga gap to ‘g ‘ri kelishi mumkin. Shuning asosida tarjimadagi leksik birlik deganda biz so‘z va so‘z birikmasini, hatto bitta so‘zga to ‘g ‘ri keladigan frazeologik birlikni ham tushunishimiz mumkin. Bunda ikki va undan ortiq so‘zdan iborat b oig an frazeologik birlik bitta so‘z m a’nosiga to‘g ‘ri kelgan bo‘lishi iozim. Agar asliyatdagi so‘zga tarjima tilida bitta so‘z to ‘g ‘ri kelsa, u holda ikki tildagi so‘z m a’nolari to‘ Download 1.37 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|