2. Sirt qatlamning shakllanishi va tuzilishi Yuza sifatining detal ish xususiyatlariga ta’siri

Mashina detallari sirtining sifati yuzaning geometrik tuzilishi va fizik-mexanik xususiyatlari bilan bog‘liq

Reja

1. Yuzaning geometrik tuzilishi

2. Sirt qatlamning shakllanishi va tuzilishi

3. Yuza sifatining detal ish xususiyatlariga ta’siri

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Yuzaning geometrik tuzilishi

Ishlov berilgan yuzaning geometrik tuzilishi deganda uning g‘adir-budurligi, shakli, keskich hosil qilgan notekisliklarning to‘lqinlanishi va yo‘nalishi bo‘yicha tuzilishini bildiradi. G‘adir-budurlik va shakl turli sabablar bilan yuzaga keladi, ularni o‘lchashning o‘ziga xos qulayliklari mavjud. Yuzaning to‘lqinlanishi (âîëíèñòîñòü)— uning g‘adir-budurligi bilan shakldan og‘ishi oralig‘idagi bir xususiyatdir.
1-rasmda aniq bir yuzaning sxemasi ko‘rsatilgan. Uning g‘adir-budurligi L₃/h₃<50, to‘lqinlanishi — L₂/h₂=50—100 va shakldan chetga chiqishi (ovallik, konuslik va shu kabilar) — L₁/h₁>1000 nisbatlari bilan o‘lchan adi. G‘adir-budurlik va to‘lqinlan ishning balandligi mikro metrning ulushidan tortib 1 mm gacha (goho undan kattaroq) oraliqda o‘zgaradi. G‘adir-budurlikka baho berganda notekisliklar yo‘nalishi ham hisobga olinadi.
Yuzaning g‘adir-budurligi. Amalda yuzalar doim g‘adir-budur bo‘ladi. Uning notek isliklari yuzani tayyorlash usuliga bog‘liq emas. Bu birinchidan, qattiq jismning atom-molekula tuzilishi bilan izohlanadi. Molekulalar mi qyosidagi g‘adir-budurlik atomlarning shakli va o‘zaro joylashuviga bog‘l iq. Ikkin chidan, mexanik ishlov bergandan keyin yuzada hamma vaqt kesuvchi asbobdan turli shakl va o‘lchamdagi i zlar (chuqurlik, balandlik) qoladi. G‘adir-budurlik keskichning asosiy ish yo‘nalishi bo‘ylab, shuningdek, surilishi yo‘nalishida hosil bo‘ladi. Natijada yuzaning ham ko‘ndalangi, ham uzunasi bo‘ylab g‘adir-budurlik hosil bo‘ladi. Ko‘ndalang g‘adirbudurlik keskichning suril ishi bo‘ylab, uzunasi esa kesish tezligi yo‘nalishi bo‘ylab joylashadi

5. 
   2-rasm). Notekisliklar shakli, 1- r a s m. Real yuza sxemasi. o‘lchami va yo‘nalishi kesish usullariga bog‘liq. Demak, turli ishlov usullarini qo‘llab notekisliklarni kerak tomonga o‘zgartirish mumkin. G‘adir-budurliklar bir xil o‘lchamga ega bo‘lmaydi, lekin o‘lchamlarning eng kattasi bilan baholanadi. Ko‘pincha, ko‘ndalang g‘adir-budurlik uzunasiga bo‘lgan
   

r a s m. G‘adir-budurlikning qadami notekislikdan 2—3 marta katta va balandligi. bo‘ladi.
Yuzaning g‘adir-budurligiga ta’sir etadigan omillar: metallning yuza qatlamidagi elastik va plastik shakl o‘zgarishlar, kesish sharoitlari, SMAD tizimining bikirligi, asbob tig‘ining shakli va holati, asbobning ishlanayotgan yuzaga ishqalanishi, detal materiali va shu kabilar.
G‘adir-budurlik hosil bo‘lish jarayoniga bag‘ishlab qator ilmiy ishlar bajarilgan. Ularda hamma omillarning ta’siri o‘rganilgan. Eng ko‘p ta’sir etadiganlari kesish tezligi va detalning bir aylanishida keskichning surilish yo‘li (S) dir.
3-rasmda turli rusumli konstruksion po‘latlarini yo‘nganda aniqlangan R=f (V) bog‘lanish ko‘rsatilgan:1-chiziq perlit-ferritli, 2-zanglamaydigan va haroratbardosh austenitli po‘latlarga, 3-oson eriydigan metallar va qotishmalarga tegishli. 3-chiziqning tuzilishi shuni ko‘rsatadiki, kesish tezligi ma’lum darajaga chiqqanida harorat juda ko‘tarilib ketib, detalning materiali yumshab, hatto erib ketishi mumkin. Kesish tezligi yana ham oshirilsa, g‘adir-budurlik battar bo‘ladi. 4-chiziq keskich tig‘i oldida metall qirindisi to‘planib qolmaydigan holat uchun tegishli. Uglerodli konstruksion po‘latlarga, masalan, 30 va 40 rusumlariga ishlov berilayotganda asbob oldida barqaror qirindi yig‘ilib qolishi kesish tezligi V=20—40 m/min bo‘lganda ro‘y beradi. Tezlik undan oshirilsa, qirindi kamroq to‘planib, g‘adir-budurlik ham ka may adi. Eng kichik g‘adirbudurlik V ≥ 70m/min bo‘lganda ta’minlanadi.
M o‘rt materiallarga (masalan, cho‘yan) katta tezlik bilan ishlov berilayotganda metall qirindisining sinib, uvalanib tushishi kamayadi va shuning hisobiga yuzaning g‘adir-budurligi bir muncha silliqlashadi.
Dastgohdagi detal (zagotovka) bitta aylanganda qirilgan yuza uzunligi (keskich surilishi — S)- ning g‘adir-budurlikka ta’siri 4-rasmdagi egri r a s m. G‘adir-budurlikning chiziq bo‘yicha o‘zgaradi. kesish tezligiga bog‘liqligi.
K o‘rinib turibdiki, keskich surilishi (S) ko‘paysa, g‘adir-budurlik ham ortadi. Surilish kamaysa (S=0,01—0,10 mm/ayl), asbob tig‘i oldida yig‘ilib qoladigan qatlamning ta’siri bo‘ladi. Uning qiymati 0,01 mm/ayl dan kamayganda g‘adir-budurlik kamaymaydi, hatto elastik shakl o‘zgarishi hisobiga ortib ketishi mumkin.
Kesish chuqurligi g‘adir-budurlikka kam ta’sir etadi, amalda uni hisobga olmay, qo‘yimdan kelib chiq-
qan holda tayinlash mumkin.
4- r a s m. Detal bir aylanganda qirilgan
G‘adir-budurlikka kesuvchi asbobning geometrik yuza uzunligining xususiyatlari ta’sir etadi. Keskichning oldingi burchagi g‘adir-budurlikka ta’siri. g ning 0 dan +20° gacha o‘zgarishi g‘adir-budurlikka kam ta’sir etadi, chunki uning qiymati kesuvchi tig‘ga o‘tadigan joyda kam o‘zgaradi. Orqa burchak a g‘adir-budurlikka sezilarli ta’sir etadi, chunki asbob yeyilib borishi natijasida uning orqa yuzasi ishlanayotgan yuzaga ko‘proq ishqalanadi. Masalan, yuza qirilganda uning g‘adir-budurligi 50% ga, teshiklar razvyortkalanganda 20% ga oshadi. Plandagi asosiy burchak j profilning hisoblar bilan aniqlanadigan qoldiq qirralariga ta’sir etadi. j burchak ortsa bu qirralar ham ortadi, ayniqsa, bir aylanish uzunligi ko‘proq bo‘lgan joylarda. Keskich tig‘ining yuqori qismidagi radius g‘adir-budurlikning balandligi va shakliga ta’sir etadi: radius ko‘paysa balandlik kamayadi.
Silliqlash ishlarida g‘adir-budurlik paydo bo‘lishi metall keskich bilan ishlagandagi kabi omillarga bog‘liq. Silliqlashning ma’lum bir sharoitida harorat juda ham ko‘tarilmaydi va metallning yuza qatlamida plastik shakl o‘zgarish sezilarli bo‘lmaydi, lekin g‘adir-budurlikning shakllanishiga charxtosh (jilvir doira) qumla rining yirikligi ta’sir qiladi. Bir dona qum zarrasi bo‘rtib turgan bo‘lsa ham chuqur iz qoldiradi.
G‘adir-budurlik shakllanishiga ta’sir etadigan boshqa bir omil — bir aylanish uzunligi (detalning bir aylanishida kesilgan yuza uzunligi — surilish) dir. U ko‘paysa, g‘adir-budurlik ham ortadi. Silliqlash chuqurligi ham g‘adir-budurlikka ta’sir qiladi. U 0,005—0,020 mm bo‘lganda g‘adir-budurlik jadal ko‘payadi; o‘rtacha va katta chuqurlikda (0,020 mm dan katta) g‘adir-budurlikning ortishi susayadi.
SMADning texnologik elastik tizimi bikirligi ishlanayotgan yuzaning g‘adir-budurligi va to‘lqinlanishiga ta’sir etadi.
Metallni kesish paytida shunday kuchlar (kesish va ishqalanish kuchlari) paydo bo‘ladiki, ularning ta’sirida asbobning tig‘i ishlanayotgan yuzaga nisbatan turli holatlarda turadi. Bu o‘zgarishlar avvaliga stanok detallari tutashgan joylardagi tirqish oqibatida, keyin SMAD tizimiga kirgan detallardagi shakl o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Agar kuchlar (kesish kuchlari va ulardan hosil

bo‘ladigan buralish) o‘rtasida muvozanat paydo bo‘lsa, keskichning yuzaga nisbatan holat o‘zgarishlari to‘xtaydi. Kuchlar bir tekis, kichkina takrorlanish (chastota)lar bilan o‘zgarsa, demak, kesish jarayoni barqaror va g‘adir-budurlik, to‘lqinlanish ruxsat etilgan chegaralardan chiqmaydi. Takrorlanish katta bo‘lsa, g‘adir-budurlikning shakli va o‘lchamlari keskin o‘zgaradi, uncha katta bo‘lmasa — yuzada to‘lqinlanish paydo bo‘ladi.
Yuzalarning g‘adir-budurligi GOST 2789-73 ga binoan quyidagi ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi (5-rasm): profilning o‘r tacha arifmetik og‘ishi — R_a, o‘nta nuqtadagi notekislikning balandligi — R_z, notekislikning eng katta balandligi — R_max, notekislikning qirralar bo‘yicha o‘lchangan o‘rtacha qadami — S_m, profilning nisbiy tayanch uzunligi — t_r (r — profil kesimining sathi). G‘adir-budurlik haqida tasavvur hosil qilish uchun bir yoki bir necha kattalik kifoya.
Baza uzunligi — 1 ga qarab, odatda, R_a yoki R_z olinadi. Ma salan, l = 8 mm bo‘lganda R_z=320; 160; 80 mkm, l = 2,5 mm bo‘lganda R_z=40; 20 mkm; l = 0,8 mm bo‘lganda R_a=2,5; 1,25; 0,63 mkm, 1=0,25 mm bo‘lganda R_a=0,32; 0,16; 0,08; 0,04 mkm, l = 0,08 mm bo‘lganda R_a=0,1; 0,05 mkm bo‘ladi. Baza uzunl igi — l sifatida notekislikni ajratib olish va uning ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun foydalaniladigan baza chizig‘i tanlanadi.
Quyida yuzalar g‘adir-budurligining kattaliklarini hisoblash ifodalari va ta’rifl ari keltiriladi.
Profilning o‘rtacha arifmetik og‘ishi R_a — asos uzunligi miqyosida profilning mutlaq og‘ishiga tegishli o‘rtacha arifmetik qiymatdir:
1 l

R_a = ------- [y (x)]dx_l ∫

0
Profil notekisligining balandligi R_z — profilning asos uzunligi chegarasidagi beshta eng yuqori (H_{i max}) va beshta eng pastki (H_{i max}) nuqtalari og‘ishining o‘rtacha arifmetik qiymatidir:
5 5

R_z = -------( [H¹ Σ _{i max}] + [HΣ _{i max}])

⁵ i=1 i=1
Notekislikning eng katta balandligi R_max — profilning asos uzunligi chegarasidagi yuqorigi va eng pastki nuqtalari oralig‘ini bildiradi.
Notekislikning o‘rtacha qadami S_m — profil notekisligining asos uzunligi chegarasidagi qadamlarining o‘rtacha arifmetik qiymatidir.
Notekislik cho‘qqilari bo‘yicha o‘rtacha qadam S — asos uzunligi chegarasidagi profil cho‘qqilari qadamlarining o‘rtacha arifmetik qiymati.
Profilning o‘rtacha chizig‘i m — nominal profil shakliga ega bo‘lgan asos chizig‘i bo‘lib shunday o‘tkazilganki, asos uzunligi miqyosida profilning shu chiziqd an o‘rta kvadratli og‘ishi eng kam miqdorda bo‘ladi.
GOST 2.309-73 yuzalar notekisligi yo‘nalishini bildiradigan ishoralarni qat’iy belgilab qo‘ygan. Notekisliklar yo‘nalishi sifatida shunday shakl qabul qilinganki, u g‘adir-budurlikning eng chekka nuqtalaridan o‘rta yuzaga tik tushgan soyalardan hosil bo‘ladi. Bu yo‘nalishning olti xili ko‘zda tutilgan, har biri uchun shartli belgi bor (1-jadval). Ular zaruratga qarab ishchi chizmalarda ko‘rsatiladi.
1 - j a d v a l.