2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası

2. Kewil quyashı-a`deplilik aynası.
Adamzattın` ju`reginde o`zgermeytug`ın bir ka`siyeti bar. Ol adamnın` ata-anag`a qatnası, og`an ha`mme wakıt hu`rmeti ha`m izzeti. Sebebi ha`r bir adamnın` atası ha`m anası bar. Olar onı joqlıqtan barlıqqa keltirgen. Sonın` ushın adam o`z ata-anasına minnetdar ha`m qarızdar. Sebebi «atag`a ne kılsan`, aldın`a sol keledi» degen aksiomanı ha`r bir insan o`z qa`lbine ja`mlep, ju`reginin` to`rinde saqlaydı. Ataga qarap ul o`sedi, anag`a qarap qız o`sedi. Sonın` ushın ha`zireti Nawayı: «Basın`dı pida qıl ata basına» dep, ata ha`m ananı ayg`a, quyashqa ten`egen. Al ataqlı Berdaq babamız:
Ata anan`dı qa`dirle
O`lgenin`she jaqsı so`yle
Mal tapsan` torqag`a bo`le
O`serin`de jaqsı balam deydi
Al A`jiniyaz saparg`a shıg`ıp keterde atasına mınaday dep mu`ra`jet etken:
Mın`da bir ırzaman ata men senden,
Kelermen shıqpasa janım bul ta`nden
Senin` bel ma`darın` kewil kuwanıshın
Gamxorım atajan qolın` ber endi.
Totalitarizm da`wirinde a`kelik hu`rmetke aytarlıqtay itibar berilmedi. Partiya a`keden go`re, hayaldı ha`m balanı ko`birek tın`ladı. Olardı hu`rmetledi. Atasın «xalıq dushpanı» dep tutıp bergen Pavlik Morozovqa estelikler ornatıp, atı ma`n`gilestirildi. Qaraqalpaqstanda da a`kesin qızıllarg`a tutıp bergen balalardı maqullap ko`rkem shıg`armalar do`retildi. Hayalı «erim mag`an dıqqatsız bolıp baratır» dep arza berse boldı, ol kisige partiyalıq shara ko`rilip, isten alınıp abroyı ayranday to`giler edi. Hayalı ashıwlansa, erine «ajırasaman», «aliment alıp ko`zin`nin` mayın ag`ızaman», «perzentlerin`di ko`rsetpeymen» dep qorqıtatugın edi. Na`tiyjede shoralar da`wirindegi emansipatsiya, hayal ha`m erkektin` ten`ligin nadurıs tu`siniw, huqıqıy ten`likti turmıstag`ı ten`lik penen birdey dep esaplaw erkeklerge a`dewir qıyınshılıqtı tuwdırdı. Bul olardın` shan`araqtag`ı basshılıq rolinin` ekinshi ta`repke o`te baslawına sebepshi boldı. Sotsiologlardın` izertlewlerine qarag`anda «ma`sku`nem» bolg`anlardın` ko`pshiligi shan`araqta abroyının` to`menliginin` payda bolar eken.
Erkeklerdin` ishkilikke jaqınlıg`ı, onın` ma`sku`nemshilikke beriliwi, g`a`zendeligi, solay etip shan`araqta sırın aldırıw da, ba`n` shegip, na`shebentlik penen shan`araqqa za`lel keltiriwi sıyaqlı illetler de a`kenin` rolin to`menletti. Jumıstag`ı a`dalatsızlık, turmıstag`ı jetispewshilik, a`kenin` keypin buzdı. Ol, a`lbette, shan`araq psixologiyasına ta`sir etti. A`keni awırıw qıldı, temekige, nasıbayg`a, araqqa, basqa da na`shelerge alıp kelip, onın` ka`ddin bu`kti. Belgili shayır Tlewbergen Jumamuratov bılay degen edi:
Ko`p oqıp, ko`p bildim bul azlıq etti,
Axmaq ha`mel menen ustazlıq etti.
Bunday jag`daydag`ı kewildin` abırjıwı da ulıwma a`dalatlılıqtın`, a`dilliktin` buzılıwı da a`kenin` sawlatına ha`m hu`rmetine ta`sir etti. Ata bilimi, ata abroyı, ekinshi orıng`a shıqqannan keyin, kimde ha`mel bolsa, ol bilgish boldı. Ol atalardan da artıq sıylandı. Sonlıqtan bolsa kerek xalıqta «Miyman atan`nan da ullı» degen maqal payda boldı. Miymannın` ullılıg`ı durıs edi. Ol ırısqı -nesiybe. Ol da`stu`r, u`rp-a`det. Lekin qanday miyman bolsa da, seni du`n`yag`a a`kelip, a`lemnin` jarıg`ın ko`riwge sebepshi bolg`an atadan artıq, dep esaplaw bul a`deplilikten emes edi. Ol mu`mkin, «miyman atan`day ullı» degen so`z bolg`an da shıg`ar. Ondaydı o`z ma`pi ushın buzıp aytıwshılar bizde ushırasadı. Usıg`an baylanıslı shoralar da`wirinde payda bolg`an: «a`kenin` en` jaqsısı jezdedey boladı» degen maqaldı da paydalanıw pa`tuasızlıq ha`m qıyaldan shıqqan kemsitiwshilik bolıwı itimal.
Bunnan «elimizdegi barlıq erkek o`z minnetin tolıq orınlamay atır, jılawdı qatınlarg`a uslattı, yamasa o`zi ekinshi orıng`a awmastı» degen tu`sinik kelip shıqpaydı. Oshag`ına haqıyqat basshı, shan`araqtı jiptiktey basqarıp, onın` pa`rawan turmısın sho`lkemlestirip, shan`araq ag`zalarının` wazıypaların o`z ornınan qoyıp, onın` hu`kimdarı bolıp ju`rgen erkeklerde az emes. Olar o`ndiriste de, shan`araqta da, qatar qurbıları arasında da abroylı. El rawajına qosıp atırg`an u`lesi de u`lken. Sog`an qaramastan ullı a`kenin` obrazının` poeziyada derlik sa`wlelenbewi, sazlarda shertilmewi, ja`miyetlik pikirde ardaqlanbawı bizde shoralar da`wirinen qalg`an miyras dep esaplawg`a bolar edi.
G`a`rezsizlik ideologiyası xalqımızdın` ta`biyatına ta`n bolıp. arzıw-talapların ko`rsetetug`ın milliy qa`siyetlerdi zaman talabına tiyisli ja`ne de bayıtıwda «ata-ana, ma`ka`n, ulıwma ja`ma`a`tke joqarı hu`rmet itibardı» paydalanıw kerekligin talap etken jag`dayda atag`a da xu`rmetti o`z ornına qoyıw, milliy o`zligimizdi qayta tiklewdin`, yag`nıy milliy ideyamızdın` a`hmiyetli sha`rti bolıp esaplanadı.
A`lbette, atanın` shan`araq aldında burıshı joqarı ha`m abroylı. Ko`p jag`dayda shan`araqtın` qurg`ınlıg`ı, onın` abadanlıg`ı a`kege baylanıslı. Sonlıqtan qa`driyatlarda «ata-baba» degen so`z muxaddes. «Ata-ana» so`zinde de aldında ata turadı. Tilewxana-meshitlerdin`, sıyınıw jaylardın` ko`pshiligi, yag`nıy Ha`kim ata, Dawıt ata, Toqpaq ata, Sultan baba x.t.b. basqalar sıyaqlı sharapatlı orınlar «ata» dep atalg`an.
Xalıqta «Ata razı-quday razı», «Ata g`arg`ısı ok» delinedi. Sonlıqtan ayıplı balanı «atan`a aytaman» dep qorqıtadı. Shan`araqta a`ke izzetlenip to`rde, qalın to`sekte otıradı. Ol tag`amdı jewdi baslamag`ansha, heshkim tabaqqa qol urmaydı. Onı a`zizlew ananın` parızı, ul-qızlarının` perzentlik wazıypası. Ha`dislerde «atanın` duwası emes, g`arg`ısın alg`an perzenttin` eki du`n`yası da ku`yedi» delingen. Shınında da atanın` ju`regin awırtıw jaman aqıbetlerge alıp keletug`ınlıg`ı haqqında tariyxta ha`m turmısta mısallar ko`plep ushırasadı. Belgili Supı Allayar bılay jırlaydı:
Aspannan isi tu`sip qılsa da haqqın`a dwa,
Eger atan` riza bolmasa, ta`wben` qabıl bolmas sira`.
Qansha ta`wbe qılg`anın`, ziyaratlırının` paydası joq, eger a`ken` riza bolmasa, dep ha`r kim o`z a`kesin kim bolıwına qaramastan hu`rmetlep, onın` menen shadlanıp quwanıwı adam a`depliligi ekenligin ko`rsetedi.
«Atalar so`zi-aqıldın` ko`zi» deydi xalqımız, demek onın` aqılı ja`miyetke ha`m shan`araqqa da ju`da` za`ru`r. Atalar ellerdi talay ret apatshılıqtan saqlap qalg`an. Shan`araqtı du`zegen ha`m ha`wijlendirgen. Sonın` ushın da «g`arrı bilgendi ba`ri bilmeydi», «G`arrısı bar u`ydin` perishtesi boladı» dep tastıyıqlaydı. Supı Allayar: «Atan` ma`rtdur sen atan`dek xızmet qıl, yamanlıq a`ylegenge yaqshılıq kıl» dep atanın`, yag`nıy a`kenin` ja`miyet rawajında, o`siwinde, tınıshlıg`ında, tabısında a`hmiyetin joqarı ko`tergen. Sonlıqtan xalqımız o`zlerinin` ullarının` keleshegine zor u`mit penen qarap atların Atanazar, Ataulla, Atabay, Atamurat dep qoyg`an.
Ata shan`araqtın` u`lgisi retinde onın` halallıgı, rasgo`yligi, adalatlıg`ı, isbilermenligi, qattı qollıg`ın ta`rbiyalawdın o`lshemi. Xosh jaqpaslıq arqalı shan`araqtı ta`miynley almaytugın a`kenin` abroyı pa`s boladı. Shan`araqtı bag`ıp, isin sho`lkemlestirip otırg`an a`keni ko`rgen ul, onın` tapqanın ılayıqlı etip jaratqan ananı ko`rgen qız, a`lbette, o`z aldına shan`araq qurg`anda o`zinin` ko`rgenin islep, baxıtlı boladı. Sonın` ushında «uyada ne ko`rsen` ushqanda sonı ilesen`» dep durıs aytkan ha`m onday balalardı «ko`rgenli» dep bahalag`an.
A`ke ka`sibin tan`lag`an perzenttin` o`miri shıraylı boladı. Ol o`z u`yinde ka`sipke tayınlanadı. «Ata ko`rgen oq jonadı, Ana ko`rgen ton pishedi» dep aytqan so`zlerdin` janı bar. Ol tek a`kege hu`rmet g`ana emes, al rawajlanıw da`regi de, yaponlarda «paternalizm» degen ideya bar. Ol jumısta «ata-perzent» u`lgisi, yag`nıy olardın` ata ka`sibine berilip onı dawam etiwi ha`m rawajlandırıwı.
Bunın` ha`mmesi ata-anag`a dıqqatlılıqtı, onın` kewlin bag`ıwda ha`m hu`rmet qılıwdı ulıg`laydı, insanda adamgershilik a`debin oyatadı.