2-tema. Qaraqalpaq tilinde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi

2-tema. Qaraqalpaq tilinde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi

Morfema túsinigi menen atamasın ilimge kirgizgen İ.A.Boduen de Kurtene bolıp esaplanadı. Ol bul túsinik hám atamanı túbir menen qosımtanı bir birlikke jámlestiriw ushın qollandı.

Kópshilik lingvistikalıq ádebiyatlarda morfema ataması morf atamasınıń ornında da qollanılıp kiyatır. Haqıyqatında sózdiń eń kishi mánili bólekleri - bular morflar. Morf - morfemanıń sóylewdegi bir kórinisi. Morflar hár túrli variantlarǵa, sózdiń quramında qollanılǵanda hár qıylı seslik ózgerislerge iye boladı. Máselen, atlıq jasawshı affiks =ma//=me, =ba//=be, =pa//=pe altı túrli kóriniske iye. Olar morfemika iliminde morftıń reńkleri dep ataladı. Morflar forması hám qurılısı jaǵınan da ózgerislerge ushırawı múmkin. Máselen, ek túbir feyil morfemasına dawıslı sesten baslanǵan qosımta qosılsa, túbirdegi únsiz k dawıssızı únli g dawıssızı menen almasadı: ek - egin. Affiks morfemalarda da bunday seslik ózgerisler ushırasadı: doslıq - doslıǵı, baslıq - baslıǵı hám t.b. Bular morftıń variantları dep ataladı. Morfema - usı morftıń reńkleri menen morftıń variantlarınıń ulıwma ataması.
Morfema - fonemadan joqarı turatuǵın semantikalıq-morfologiyalıq birlik. Ol payda bolǵan waqtınan baslap birden qollanılıp kete bergen joq. Sózdi tildiń eń tiykarǵı birligi dep qaraw morfemanıń til sistemasındaǵı ornın ashıp beriwge keri tásirin tiygizdi. Tek XX ásirdiń 40-jıllarınan baslap tilge semantikalıq-strukturalıq kóz-qarastan qaraw sebepli morfemikanıń til biliminiń ayrıqsha bir tarawı ekenligi aytılıp, onıń birligi bolǵan morfemanıń tábiyatın ashıwǵa itibar kúsheydi. Házirgi waqıtta tildi sistemalıq, semantikalıq kóz-qarastan izertlew wa-zıypası tur.
Sózlerdiń qurılısındaǵı barlıq morfemalar birdey xızmet atqarmaydı. Olardıń birazları leksikalıq máni ańlatsa, ekinshileri tek grammatikalıq máni ańlatadı. Usı ózgesheligine qaray morfemalar túbir morfemalar hám affiks morfemalar bolıp ekige bólinedi.
Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń dúzilisi hám fonemalıq quramınıń evolyutsiyası haqqında eki túrli pikir bar. Birinshi pikirdiń tárepdarları V.V.Radlov, N.A.Batmanov, V.L.Kotvich, J.Deni, N.A.Baskakov hám t.b. pikirinshe, eń dáslepki túbir morfemalardıń dúzilisi dawıssız+ dawıslı+ dawıssız buwınnan ibarat bolıp, onnan (dawıssız) +dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+ (dawıssız)~ (dawıssız)+ dawıslı+ (dawıssız) buwın túrindegi morfemalar kelip shıqqan. Al ekinshi pikirdiń tárepdarları A.N.Kononov, A.M.Sherbak, E.V.Sevortyan, A.A.Zayonchkovskiy, B.M.Yunusaliev hám t.b. pikirlerinshe, eń dáslep túbir morfemalar dawıslıdan ibarat ashıq buwın bolıp, soń onnan dawıssız+dawıslı~dawıslı+ dawıssız~dawıssız+dawıslı+dawıssız qurılısına iye morfemalar payda bolǵan.
Álbette, túrkiy tillerdegi túbir morfemalardıń buwın qurılısı hám onıń fonemalıq quramı haqqında úzil-kesil pikir aytıw qıyın. Biraq sońǵı dáwirlerde jazılıp atırǵan miynetlerdiń kópshiliginde dáslepki pikirdi alǵa súrgen. Bul pikirdiń belgili tárepdarı hám óz miynetlerinde túrkiy tillerde túbir morfemanıń dawıssız+dawıslı+ dawıssız fonemadan ibarat qamaw buwınnan kelip shıqqanın dálillewge háreket etken N.A.Baskakov bolıp esaplanadı. Ol «Drevnetyurkskiy slovar» dan 709 túbir morfemanı keltirip, olardıń fonetikalıq dúzilisi tómendegishe ekenin kórsetedi