2-tema. Til stilleri. Kórkem ádebiyat stili

Til stilleri, olardıń bir-birinen ózgeshelikleri, baylanısı haqqında sóz etilgende barlıq stiller ushın ortaq uluwma til quralların anıqlaw obyektiv túrde birinshi jobaǵa shıǵadı. Sonlıqtan bul másele kópshilik til ilimpazlarınıń ayırıqsha názerin awdarıp kiyatır. Olar bunday uluwmalıq sıpatqa iye bolǵan ortaq til qurallarınıń til stiller sistemasındaǵı ornın ayrıqsha belgilep ótedi.

Haqıyqatında da qaysı tilde bolmasın, onıń fonologiyalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qurılısında barlıq stiller ushın ortaq sıpatqa iye uluwma til qurallarınıń bolıwı nızamlı qubılıs. Al stillik til baylıqları bolsa tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi hám rawajlanıwına baylanıslı sol uluwma ortaq til baylıqlarınıń tiykarında iske asadı. Turmıstıń barlıq tarawları boyınsha da sóylewshiniń qanday kásipte ekenligine, qaysı stilde bayanlawına qaramastan, onıń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózler toparı bar. Sóylew tili me, kórkem ádebiyat shıǵarması ma, ilimiy ádebiyat pa, rásmiy is qaǵazları ma- olardıń barlıǵı da, mine sol tiykarǵı sózlik baylıqtıǹ tiykarında dóreydi. Bul sózlik topar hesh qanday óris tańlamastan qollanıla beredi, hesh qanday stillik shekleniwshilikke iye emes. Sonlıqtan da olar til leksikasınıń tiykarı retinde xızmet atqarıp kiyatır.

Awızeki sóylew tili ushın da, jazba stiller ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler uluwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem hám t.b.

Bunday sózlerdiń uluwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til stilleriniń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.