2-tema. Til stilleri. Kórkem ádebiyat stili

3. Kórkem ádebiyat stili

Kórkem ádebiyat stili basqa stillerge salıstırǵanda ayrıqsha orın iyeleydi. Kórkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikatıvlik hám estetikalıq funkciyaları birigip keledi, óytkeni kórkem shıǵarma oqıwshıǵa qanday da bir informaciya beriwi arqalı oǵan estetikalıq jaqtan da kúshli tásir etedi, yaǵnıy jazıwshı óz shıǵarması arqalı bizdi, qorshaǵan dúnyanı obrazlı hám kórkem etip kórsetedi, oǵan óziniń kózqarasın bildiredi. Usı maqsette kórkem shıǵarmalarda emocionallıq, ekspressivlik, lirizm hám hár túrli kórkemlew quralları (troplar, stilistikalıq figuralar) keń qollanıladı.

Kórkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri de (kitabıy hám sóylew stilleri) paydalanıla beredi hám olardı paydalanıw shıǵarmadaǵı waqıyaǵa, onıń personajlarınıń xarakteristikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan da hár bir kórkem shıǵarmada jazıwshınıń individuallıǵı, jeke stili, onıń kózqarasları, obraz jasaw uqıplılıǵı kórinedi.

Kórkem shıǵarmanıń tili eki túrge bólinedi: prozalıq hám poeziyalıq. Al dramalıq shıǵarmalarda, kóbinese, sóylew tiliniń elementleri paydalanıladı.

Kórkem shıǵarmanıǹ tili basqa funkcional stillerge salıstırǵanda bir qansha ózgeshe, onda ádebiy til normaları menen birge ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, kásiplik sózler, terminler, qarapayım sózler hám jargonlar da paydalanıladı, yaǵnıy kórkem ádebiyat stili ulıwmalıq ádebiy tildi óz ishine qamtıydı.

Kórkem ádebiyat tili hám ádebiy til túsinikleri bir-biri menen tıǵız qatnaslı, biraq óz ara teń emes.

1. Ádebiy til qatnas jasaw, sóylesiw, pikir alısıw xızmetin atqaradı. Al kórkem ádebiyat stili waqıyalar, qubılıslar haqqında xabar beriw menen birge oqıwshınıń sana-sezimine qandayda bir qosımsha tásir jasap, estetikalıq xızmetti de atqaradı.

Kórkem ádebiyat tili - milliy ádebiy tildiń ayrıqsha túri, ol ádebiy tildi jańa sózler hám formalar menen tolıqtırıp, bayıtadı.

2. Ádebiy til belgili bir normaǵa túsken til. Til jámiyet aǵzaları ushın pikir alısıw, qarım-qatnas jasawshı qural bolǵanlıqtan, jámiyette onıń hámmege birdey, bay hám mádeniyatlı bolıwın talap etedi hám normaların belgileydi. Tillik norma tildiń ishki nızamları tiykarında qáliplesedi, olar tańlap alınıp, barlıq paydalanıwshılar ushın teń, ortalıq túrinde jumsaladı. Máselen, kewil-kóńil, awqat-tamaq, bilgish-bilgir usaǵan jubaylardıń birinshileri ádebiy til norması sıpatında qabıl etilgen.

Kórkem ádebiyat stilinde bunday norma bolmaydı. Onda ádebiy normalar menen bir qatarda óziniń qollanılıw órisi sheklengen hám ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, qarapayım sózler, kásiplik sózler hám jargonlar da qollanıla beredi. Olar kórkem shıǵarmada kóbinese qaharmanlardıń tilinde olarǵa sóylew boyınsha sıpatlama beriw ushın qollanıladı. Mısalı, ene dáregine oy jiberseń, kimniń babası dúziw (T.Qayıpbergenov). Arqa dialektte (Kegeyli, Nókis rayonlarında) sóylew tilinde «ene dáregi» sózi «tiykarı» degen máni ańlatadı. Bunday sózler shıǵarmadaǵı súwretlenetuǵın waqıyaǵa baylanıslı geyde avtor tilinde qollanılıwı da múmkin.

3. Ádebiy til jámiyette atqaratuǵın xızmetine qaray ayırım funkcional stillerge bólinedi, hár stil óz ornına hám xızmetine sáykes qollanıladı. Máselen, ilimiy stil óz aldına, rásmiy stil óz aldına hám t.b. Al kórkem shıǵarmada hár qıylı stildiń elementleri aralasıp ta qollanıla beredi. Mısalı:

İslemegen bastı qıynap terleme,

Atlarǵa urmasın eshektiń shańı,

Alma túsken menen aqmaq gellege,

Ashıla bermeydi Nyutonnıń zańı (İ.Yusupov).

4. Kórkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri (sóylew hám jazba) paydalanıladı hám olardı qollanıw shıǵarmalardaǵı waqıyaǵa, ondaǵı qaharmanlardıń sıpatlamasına, tiline baylanıslı bolıp keledi. Sonıń menen birge hár qanday kórkem shıǵarmada jazıwshınıń jeke ózgesheligi, jeke stili, obraz jasaw uqıplılıǵı, sheberligi onıń kózqarasları kórinedi. Talantlı jazıwshılar óziniń sheberligi menen milliy ádebiy tildiń normalarınıń qáliplesiwine, onıń rawajlanıwına tásirin tiygizedi, óz úlesin qosadı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxında Berdaq shayırdıń qosqan xızmeti ullı, ol qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń ulıwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında rawajlanıwına baǵdar kórsetti.

5. Ádebiy tilde sózler ózleriniń tuwra mánisinde qollanıladı, al kórkem ádebiyat stilinde olar geyde awıspalı mánilerde kelip, kórkemlew quralları xızmetin atqaradı. Mısalı:

Kóp biypul awızlar basqılap onı,

Erkekligi tutıp gárdiyispekte (İ.Yusupov).

6. Ádebiy til normalar arqalı jámiyet aǵzaların birdey, belgili normalarǵa sáykes onıń durıs, orınlı hám kórkem sóylewge úyretedi, sóylew mádeniyatın arttıradı. Al kórkem ádebiy shıǵarmada hár bir jazıwshınıń sóz qollanıw ózgesheligi, onıń jeke stili, obrazı kórinedi.