Terminologiya boyınsha ulıwma túsinik
Download 21.75 Kb.
|
aknur referatt
|
Joba
Kirisiw
Terminologiya boyınsha ulıwma túsinik Terminologiyalıq sistemaǵa baylanıslı bázi bir semantikalıq qubılıslar Omonimikalıq qubılıs Juwmaq Paydalanılǵan ádebiyatlar Kirisiw
Terminologiya til qurılısındaǵı arnawlı sistema sıpatında jámiyetlik turmıs penen óz-ara baylanıslı túrde bahalanadı. Qaraqalpaq terminologiyasınıń payda bolıwı, qáliplesiwi hám rawajlanıwı haqqındaǵı másele onı xalıq turmısınıń tariyxıy rawajlanıw kózqarasınan anıqlawdı talap etedi eken. Terminologiya ulıwma terminler sistemasınıń ajıralmas bir bólegi retinde sózlik quramda jámiyetlik rawajlanıwdıń talaplarına qaray arnawlı uǵımlardıń atamaları túrinde payda bolıp, kem-kem qáliplesip, ayırım leksikalıq qatlam ádebiy tilde tariyxıy qáliplesiw halatın basınan keshiredi.Buǵan qaraqalpaq terminologiyasınıń sózlik quramda payda bolıw. Qáliplesiw hám rawajlanıw jaǵdayların arnawlı túrde úyreniwde anıqlanǵan maǵlıwmtlar tolıq dáliyl bola aladı. Qaraqalpaq tili terminologiyasınıń qáliplesiw hám rawajlanıw halatların, onda terminlerdiń belgili bir sistema retinde tanılıwına baha beriw, sol baǵdarda oǵan jámiyetlik turmıstıń dáwirler dawamında rawajlanıwına sáykes tariyxıy ekskurs jasawı talap etiledi. Ásirimizdiń 20-jıllarına shekemgi dáwirde-aq túrli ekstralingvistikalıq faktorlarǵa baylanıslı qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına kóp ǵana jámiyetlik-siyasıy hám ilimiy-texnikalıq hám taǵı basqa terminler sáykes uǵımlardı anıqlawshı atamalar retinde ózge tillerden kelip kirdi. Bulardan mısal etetuǵın bolsaq, jarlı, isshi, puqara, bitim, hákim, aq patsha, uran, awdarıspaq, paraxod, arız, awqam, millet, jámiyet, pirqa, ústemlik, sayasat, túzem, párman, yarlıq, márdikar, pristav, fáylasuf hám taǵı basqa sózlerdi mısal etip keltirsek boladı.Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan terminologiya ilimi júzege keldi. Terminler arnawlı sociallıq belgilikke iye sózler toparı sıpatında qaraqalpaq tilshileriniń dıqqatın ózine awdarı kiyatır. Dáslepki jıllarda ol bul tarawdaǵı jumıslard jónge túsiriw, baǵdarlaw maqsetinde praktikalıq xarakterde boldı. Ásirese bunday jumıslar xalıq bilimlendiriw isleri kóz-qarasınan shólkemlestirilip keldi. Ulıwma qaraqalpaq terminologiyasın, joqarıdaǵı baǵdarlardı esapqa ala otırıp, sózllik sostavtaǵı ornı, terminlerdi durıs tanıw, basqa leksikalıq birliklerden ajıratıwshı belgilerin, payda bolıw sebeplerin, jámiyetlik baylanıslılıǵın, jaslıw jolların anıqlaw kerek boladı.Termin sózlik quramnıń arnawlı xizmeti arqalı parıq qılatuǵın ózgeshe bir elementinen ibarat. qaraqalpaq tili terminologiyasınıń sózlik quramda belgili bir sistema sıpatında payda bolıwı, qáliplesiwi hám rawajlanıwına ulıwma baǵdarda qısqasha toqtap óttik. Rasında da ulıwma xalıqlı tilde arnawlı atama sıpatında terminniń payda bolıwı, qollanılıwı sol tildi dóretiwshi jámááttiń anaw ya mınaw tariyxıy dáwirlerdegi kún kórisine, jámiyetlik turmısınıń dál jaǵdaylarına, materiallıq hám ruwxıy dúnyasınıń rawajlanıw dárejesine, socilallıq-ekonomikalıq, mádeniy turmısına baylanıslı, sol tiykarda dóregen arnawlı uǵımǵa, onıń sáykes atamasınıń, sóz jasaw usıllarınıń járdemi menen dóretilip, tildı funkcionallıq xizmette qollanılıwına ǵárezli boladı. Ilimiy baqlawlar qaraqalpaq tili terminler sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı xalıqtıń bastan keshirgen tariyxıy basqıshlarınıń jaǵdaylarına, onıń materiallıq hám ruwxıy , jámiyetlik-siyasıy hám sotsiollıq-ekonomikalıq turmısına, jámiyetlik ortalıqtaǵı basqa xalıqlar menen ulıwma xalıq tiliniń soǵan sáykes rawajlanıw halatına , turmıstıń túrli salalarındaǵı baylanıslarına ǵárezli bolǵanlıǵın tastıyıqlaydı. Usı kózqarastan kórnekli tyurkolog N.A.Baskakovtıń qaraaalpaq tiliniń sózlik quramınıń rawajlanıwı haqqında ayta kelip, Orta Aziyadaǵı tiykarǵı túrkiy xalıqlar tilleriniń tariyxıyrawajlanıw halatında ulıwmalıq yamasa uqsaslıq bar dep tastıyıqlawı shınlıqqa oǵada durıs keledi. Terminologiyalıq mashqalalardı úyreniwge baylanıslı ilimiy izertlewlerde anaw ya mınaw terminlik toparlardıń rawajlanıw basqıshların anıqlaw, soǵan sáykes olardıń sanlıq hám sapalıq dárejelerin ádebiy til kózqarasınan bahalaw baslı máselelerdiń biri retinde qaralıp kiyatır. Solayda ilimpazlar arasında bul máselede túrlishe jantasıwlar, túrlishe pikirler hám usınıslar ómir súrip kelmekte.Ulıwma qaraqalpaq terminologiyasın, joqarıdaǵı baǵdarlardı esapqa ala otırıp, sózlik sostavtaǵı ornı, terminlerdi durıs tanıw, basqa leksikalıq birliklerden ajıratıwshı belgilerin, payda bolıw sebeplerin, jámiyetlik baylanıslılıǵın, jasalıw jolların anıqlaw kerek boladı. Sonday-aq terminlerdiń ulıwma alǵanda ilim hám texnikaǵa, óndiris penen mádeniyatqa , jámiyetlik-siyasıy ómirge baylanıslı bolatuǵınlıǵın kózde tutıp, olardıń ilimiy sistemasındaǵı birligine ilimiy xarakteristika beriw, ayırım toparlarǵa bóliniw negizlerin belgilew zárúrligi tuwıladı. Solay etip, jumısta qaraqalpaq terminologiyasınıń ulıwma aktual xarakterdegi máseleleri- sózlik sostavtaǵı basqa leksikalıq-semantikalıq qatlamlardan ózgeshelik belgileri, túrli ilimler arasındaǵı terminologiyalıq baylanıs hám birlik , terminlerdi klassifikaciyalawdıń baslı principleri sóz etiledi. Termin hám terminologiya máselesi- til biliminde ilimiy jaqtan da, praktikalıq jaqtan da eń áhmiyetli máselelerdiń biri. Bul aktual problema til teoretikleri menen praktikleriniń dıqqatın awdarıp kiyatır. Termin sózlik quramnıń arnawlı xizmeti arqalı parıq qılatuǵın ózgeshe bir elementinen ibarat. Olar tildiń leksikalıq qurılısında ekstralingvistikalıq hám lingvistikalıq derekler tiykarında basqa toparlarına qaraǵanda ózgerislerdi tez qabıl etip otıratuǵın ayrıqsha qatlamdı quraydı. Sózlik quramnıń ajıralmas qurılıs elementleri sıpatında sózlik quramında tán rawajlanıw nızamlılıqlar menen ólshenedi, sol rawajlanıw nızamlılıq tiykarında qáliplesip baradı, jetilesedi hám stillik funkcionallıq xizmet atqarıp otıradı. Bul jaǵday terminlerdiń payda bolıwı, jasalıwı, sonday-aq olar arasında kórinetuǵın kóp ǵana qubılıslarda anıq seziledi. Terminologiyalıq sistemada ulıwma leksikalıq sistemaǵa tán bázir bir semantikalıq qubılıslardı, yaǵnıy sinonimiyalıq, antonimiyalıq, omoonimiyalıq, kóp mánilik qubılıslardı da kóriwge boladı. Máselen: házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında til bilimi, lingvistika degen terminlik variantlar bir ilimiy uǵımdı anıqlawshı eki atama sıpatında ómir súrip kiyatır, yaǵnıy til bilimi, lingvistika terminleri bir uyaǵa birigiwshi sinonimlik sıńarlardan ibarat. Affiks hám qosımsha terminler de usınday xarakterge iye. Al bir mánili, kóp mánilik, prepozitsiya, postpozitsiya usaǵan terminler semantikalıq jaqtan qarama-qarsı mánilerdi ańlatıwshı antonimiyalıq terminlik atamalar retinde qollanılmaqta. Geypara aralıq terminlik atamalar, máselen reaktsiya ( ximiya terminine tán termin) menen reaktsiya (jámiyetlik-siyasıy termin) arasında semantikalıq jaqtan omonimiyalıq qubılıs seziledi. Sonday-aq qaraqalaq tilinde kóp ǵana terminler leksikalıq-semantikalıq usıl arqalı jasalǵanlıǵı belgili. Ádettegi ulıwma qollanıwshı tárbiya sóziniń semantikalıq jaqtan mánilik qubılısınıń keńeyiwi arqalı pedagogikalıq uǵımdı anıqlawshı tárbiya termini jasalǵan, bul sózdiń bir mánisiniń terminologiyalıq mazmunǵa iye bolıwı álbette, metonomiyalıq qubılıs arqakı iske asqan. Matematikalıq termin sıpatında payda bolǵan qosıw, alıw, bóliw, biologiyalıq termin retinde qáliplesken tamır, ózek usaǵan arnawlı atamalar boyınsha da usını aytıwǵa tuwra keledi. Demek terminler sistemasında ulıwma leksikalıq sistemaǵa tán geypara semantikalıq qubılıslar ushırasadı eken. Solay da, terminlerdiń ayrıqsha sóz birligi, arnawlı xizmeti bunday semantikalıq qubılıslardıń, ásirese, sinonimiyalıq, omonimiyalıq, polisemiyalıq qubılıslardıń shekleniwshiligi keń tarqalǵan protsessler emesligin belgileydi. Óytkeni termin ayrıqsha dállikte, anıqlıqtı, ózi anıqlaytuǵın uǵımǵa dál keliwshilikti talap etedi, ol sol terminologiyalıq sistemasında anıq mánini ańlatıwshı arnawlı funkcionallıq jaǵdayda túrde qollanılatuǵın leksikalıq bir mánili atama bolıp esaplanadı. Konkret tillerdiń bazasında leksikologiyalıq sonıń ishinde terminologiyalıq problemalardı izertlewge hám úyreniwge baylanıslı derlik barlıq ilimpazlar terminniń bir mánili arnawlı atama ekenligin belgileydi, ádette onıń bir mániligi sáykes termin ómir súriwshi anaw ya mınaw terminologiyalıq sheńberinde qaraladı. Ádette sózlik quramnıń rawajlanıwın támiyn etiwshi tiykarǵı dereklerdiń, usılardıń bir semantikalıq usıl ekenligi belgileydi. Anaw ya mınaw uǵımnıń ataması retinde payda bolǵan sóz kem-kem bir neshe mánilerde qollanılıw qásiyetine iye boladı. Bul sol sóz qabıl etken qosımsha ekinshi máni arqalı sáykes basqa uǵımdı ańlatıw túrinde iske asadı. Durısında da, til ilimpazları E.M.Galkina-Fedoruktıń oǵada durıs kórsetkenindey-aq, sóz dáslepki payda bolǵan waqtında barlıq waqıtta bir mánili bolıp keledi, waqıtlar ótiwi menen ol qosımsha mánilerdi qabıl etiwi múmkin. Sózdiń sóz mánisi túrinde iske asatuǵın bir neshe uǵımlardıń materiallıq qabıǵı xizmetin atqarıwǵa uqıplılıǵı semasiologiyalıq nızamlılıq tiykarında. Máselen, jumıs, adam, kún, miynet usaǵan ulıwma qollanıwshı sózlerdiń dáslepki bir mánide kem-kem turmıs talabına qaray olardıń qosımsha bir neshe mánilerdi qabıl etkenligi, kóp mánililik qásiyetke iye bolǵanlıǵı sózsiz: jumısqa baraman, sende jumısım bar, bunı jumıs qılmasań bolmaydı, saǵan jumısım tústi taǵı basqa. Bir adam keldi adam bolıp qalıptı, adam bolǵanıńa, ol adam ǵoy, adamdı Adam demeydi, bul úydiń adamı-sol, taǵı basqalar. Ádette sózge tán usınday semasiologiyalıq qubılıslardı terminler sistemasında da ańlawǵa boladı. Dáslep arnawlı termin retinde qabıl etilgen bir mánili leksikalıq atama sol terminniń aktivlikti ózlestiriwi, termin anıqlawshı uǵımnıń keń túsiniklilikke iye bolıwı, keń tarqalıw nátiyjesinde semasiologiyalıq nızamlılıqlar túrinde háreket etiwshi qubılıslardıń járdemi menen predmetler arasındaǵı baylanıs, uqsaslıq belgilerge qaray ekinshi uǵımdı da ataw qásiyetke iye boladı. Usınday protsesslerdiń tiykarında termin ulıwma qollanıwshılıq belgilerin kem-kem ózlestiredi de, ádettegi leksikalıq atamalarday bolıp keledi. Máselen, partiya sózi terminlik belgilerin derlik joǵaltıp, aktivligi keń qollanılıwshılıǵı, túsinikliligi nátiyjesinde aktiv leksikaǵa awısıq sóz birliklerinen ibarat. Mashın, traktor,avtobus, samolet usaǵan dáslepki texnikalıq terminler tildiń házirgi rawajlanıw dáwirinde qazan, tabaq, oraq usaǵan sózlerdey tanımalılıqqa, keń qollanılıwshılıqqa iye. Bul sózlerdiń terminlik belgileri, arnawlı definiktivlik xızmeti sezilmeydi. Ádettegi aktiv sózlik qatlam elementlerindey bolıp ketken, aktiv leksikaǵa sheklengen leksikalıq qatlamnan ótken. Terminlerdiń ekinshi birewleri dáslepki terminlik mánisi menen birge ekinshi mánini de ózlestiriw múmkinshiligine iye bolǵan. Bul da álbette sol termin anıqlawshı uǵımnıń keń túsiniklilikke belgilerine iye bolıwı, aktivligi nátiyjesinde iske asadı. Máselen, soman termini ádebiyattanıw iliminde tán ilimiy uǵımdı anıqlaydı. Dáslep bir mánili arnawlı termın retinde usı mánidegi atama sıpatında tilde payda bolǵanlıǵı belgili. Bıraq bul termin ańlatatuǵın uǵımnıń keń tarqalıwı aktivligi nátiyjesinde metoforizatsiya usıl arqalı usı atama menen ekinshi bir uǵımdı qayta ataw arqalı terminlik mánige qosımsha máni dóredi: Ayta berseń bul bir roman. Bul jerde roman terminlik mánide emes, al kerisinshe, ushı-qıyırı joq waqıya, kóp waqıya degen mánide qollanılıp tur. Til iliminde terminler sistemasında kórinetuǵın bunday semantikalıq qubılıs determinologiyalıq qubılıs, al terminlerdiń sheklenbegen aktiv leksikaǵa ótiwin terminlerdiń determinlesiw dep qaraydı. Bul semantikalıq protsess tildiń rawajlanıwınıń barlıq dáwirlerinde bolıp turatuǵın aktiv protsessten ibarat. Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikalıq sostavında determinologiyalıq qubılıs tiykarında ádettegi ulıwma qollanıwshı sózler toparına ótken sóz birlikleri oǵada kóp sanda ushırasadı. Joqarıda partiya,mashina, traktor, avtobus, samolet usaǵan sózlık terminlik belgilerin derlik joytıp jibergen, ulıwma qollanıwshı sózlerge tán belgilerdi qabıl etiw túrinde determinlesken elementler bolsa, roman, muzika, dástan usaǵan terminler qosımsha aktiv mánilerdi de ózlestiriw arqalı determinlesiw protsessine ushıraǵan birlikler bolıp esaplanadı. Determinlesiw protsessi ásirese ilimiy texnikalıq terminler tarawında kóbirek kózge taslanadı. Bul xalıq turmısında ilimiy texnikalıq progresstiń sheshiwshi kúshke aylanıwına, onıń óndiris penen mádeniyattıń barlıq tarawlarına jámiyetlik obektivlilik zárúrlik tiykarında keńnen eniwine baylanıslı. Terminler sistemasında determinlesiw protsessi solay etip eki usıl arqalı iske asıp otıratuǵınlıǵı seziledi. 1. Anaw ya mınaw termin anıqlaytuǵın uǵımnıń ulıwma keń túsiniklikke iye bolıwı, keń tarqalıwı, turmıslıq aktivlik nátiyjesinde sáykes atama keń qollanıwshılıq, keń tanımalılıq belgilerine iye bolıp baradı da, kem-kem sol uǵımdı ańlatıwshıtermin determinlesiw ádettegi sóz birligine aylanadı. 2. Terminlik máni óziniń aktivligine keń qollanılıwına qaray qosımsha mánige iye bolıp baradı. Bul qosımsha máni metoforizatsiyalıq usıldıń nátiyjesinde dóreydi, termin ańlatıwshı uǵımnıń ataması arqalı ekinshi uǵım qayta ataladı, terminlik birlik kóp mánili sóz dárejesine jetedi. Bulardıń barlıǵı da ulıwma sóz quramǵa tán semantikalıq nızamlılıq tiykarında iske asıp otıradı. Sonlıqtan terminler sistemasında kórinetuǵın semantikalıq qubılıslardı terminniń ózgeshe defenitivlik xizmetine qaray tek terminlerge tán semantikalıq qubılıs sıpatında bahalaw durıs nadurıs boladı. Terminler sistemasındaǵı semantikalıq qubılıslar tuwralı máselege baha beriwge terminniń sáykes terminologiya tarawında bir mánili defentivlik atama ekenligin, terminlerdiń de semantikalıq protsesslerge ushırap otıratuǵınlıǵı, bul jaǵday tek terminologiya emes pútin sózlik quramnıń rawajlanıwına sebepshi bolatuǵınlıǵın este tutıwımız kerek. Juwmaq
Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaq terminologiyasınıń semantikalıq qubılısları hár biri ózine tán ózgeshelikke iye. Terminologiyalıq sistemada ulıwma leksikalıq sistemaǵa tán bázir bir semantikalıq qubılıslardı, yaǵnıy sinonimiyalıq, antonimiyalıq, omoonimiyalıq, kóp mánilik qubılıslardı da kóriwge boladı. Máselen: házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında til bilimi, lingvistika degen terminlik variantlar bir ilimiy uǵımdı anıqlawshı eki atama sıpatında ómir súrip kiyatır, yaǵnıy til bilimi, lingvistika terminleri bir uyaǵa birigiwshi sinonimlik sıńarlardan ibarat. Affiks hám qosımsha terminler de usınday xarakterge iye. Al bir mánili, kóp mánilik, prepozitsiya, postpozitsiya usaǵan terminler semantikalıq jaqtan qarama-qarsı mánilerdi ańlatıwshı antonimiyalıq terminlik atamalar retinde qollanılmaqta. Geypara aralıq terminlik atamalar, máselen reaktsiya ( ximiya terminine tán termin) menen reaktsiya (jámiyetlik-siyasıy termin) arasında semantikalıq jaqtan omonimiyalıq qubılıs seziledi. Sonday-aq qaraqalaq tilinde kóp ǵana terminler leksikalıq-semantikalıq usıl arqalı jasalǵanlıǵı belgili. Ádettegi ulıwma qollanıwshı tárbiya sóziniń semantikalıq jaqtan mánilik qubılısınıń keńeyiwi arqalı pedagogikalıq uǵımdı anıqlawshı tárbiya termini jasalǵan, bul sózdiń bir mánisiniń terminologiyalıq mazmunǵa iye bolıwı álbette, metonomiyalıq qubılıs arqakı iske asqan. Matematikalıq termin sıpatında payda bolǵan qosıw, alıw, bóliw, biologiyalıq termin retinde qáliplesken tamır, ózek usaǵan arnawlı atamalar boyınsha da usını aytıwǵa tuwra keledi. Paydalanılǵan ádebiyatlar Berdimuratov. E “Qaraqalpaq tili terminleri” Nókis. 1999 Nurmaxova.J – “qaraqalpaq tilinde sotsial-ekonomikalıq terminler hám olardıń semantikalıq ózgeshelikleri” Nókis. 2000 Berdimuratov. E – “Qaraqalpaq tili terminologiyası” 1989 Download 21.75 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|