2-tema. VII ácirden XIV ásirdiń birinshi yaríMÍna shekemgi orta aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikaliq pikirler jobasi

2.2. Hadis iliminiń payda bolıwı hám rawajlanıwı

Islam diniy taliymatı tiykarların sáwlelendiriwshi Qurannan keyingi tiykarǵı derek xadis esaplanadı. Xadislerdi toplaw hám olardı belgili bir tártipke salıw isleri tiykarınan VIII ásirdiń 2-yarımınan baslanıp, onı eń bilimli, túrli ilim tiykarların puxta iyelegen, úlken turmıslıq tájiriybelerge iye bolǵan adamlar tártipke keltiredi. VIII-XI ásirlerde 400 den artıq adamlar xadis ilimi menen shuǵıllangan.

Bul bilimlerdi úyreniwdiń ózine tán baǵdarı bolıp, ol «xadis ilimi» dep atalǵan. Bunnan keyingi jıllarda Muhammed Alayxis-salamnıń ómiri, xizmetleri hám onıń diniy-ádep-ikramlılıq kórsetpelerin óz ishine alǵan xadisler, Imam Ismail al-Buxariydiń “Al-jome` as-sahih” («Isenimli toplam), “Al-adab al-mufrad” («Ádep durdanaları), Imom Isa Muhammad ibn Isa at-Termiziydiń “Ash-Shamoil an-nabaviya” shıǵarmaları basıp shıǵarıladı.
“Xadis” yaki “Sunna” sózleri bir maǵananı ańlatıp, ol Muxammed payǵambarımızdıń ómiri, xızmetleri, diniy hám ádep-ikramlılıq kórsetpeleri haqqındaǵı rawiyatlardan ibarat. Demek, Muhammed payǵambarımızdıń ibratlı isleri, páklik hám insanǵa tán bolǵan ruwxıy-ádep-ikramlılıq sipatları onıń ismi menen baylanıslı bolǵan xadislerde óz sáwleleniwin tabadı.
Xadisler dáslebinde jazıp barılmaǵan. Payǵambar Muhammad Alayhis-salom arab bolmaǵan adamlardıń xadislerdi Quranı Karim ayatları menen shatastırıp jiberiwlerinen qáwipsinip, xadislerdiń jazıp barılıwına ruxsat etpegen edi. Biraq payǵambar Muhammad Alayhis-salamnıń qabıllawında saxabalar bolıp, olar payǵambarımızdan esitken xadislerin yadlap barǵan.
Hazireti Abu Hurayra xadislerdi en kóp biletuǵın adam esaplanǵan. Lekin xadislerdi yadqa biliwshi adamlar sanınıń waqıttıń ótiwi menen kemeyip barıwı nátiyjesinde olardıń umıtılıp ketiw qáwpi baslanǵan. Usı qáwiptiń aldın alıw ushın xadislerdi toplawǵa eń dáslep xalifa Umar ibn Abdulaziz tárepinen párman berilgen.
VIII-IX ásirler xadis ilimi ráwajlanıwınıń altın dáwiri bolǵan. Bul dáwirde islam ulamaları xadislerdiń durıslıǵın, olardıń nelerge súyenip toplanǵanlıǵın analizley baslaǵan. Nátiyjede durısları jıynalıp qaǵazǵa túsirilgen.
Islam dúńyasında Xadiske baylanıslı 6 isenimli toplam tán alınǵan, olardıń avtorları;
1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (Al-jome` as-sahih) 194 (810), - 256 (870);
2. Imom Muslim ibn al-Hajjoj (As-sahih) 206 (819), - 261 (874);
3. Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (Sunnan) 209 (824), - 279(892);
4. Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy (Sunnan) 202 (817), - 275(880);
5. Imom Ahmad an-Nasoiy (Aj-jami al-kabir) 215 (830), - 303 (915);
6. Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja (Sunnan) 209 (824), -273(886).
Maverennaxrda birinshi bolıp xadisti toplaǵan Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziy.