2-tema. VII ácirden XIV ásirdiń birinshi yaríMÍna shekemgi orta aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikaliq pikirler jobasi

2.5. Sufizm táliymatınıń mánawiy turmısqa tásiri, Axmed Yassawiy hám Bahawatdin Naqshbandiylerdiń bul baǵdardaǵı xızmetleri.

Sufizm VIII ásirdiń axırı hám IX ásirdiń baslarında payda bolıp musırman mámleketlerine, ásirese Maverennaxrda keń en jayǵan aǵım hám táliymat.

Bul aǵımnıń tiykarın salıwshılar bolıp Zayniddin binni Muhammad Imam G`azzaliy (1058-1111) hám Xoja Axmed Yassawiy sanaladi.
Imam G`azzaliy “Hujjat-ul-islom” laqabın alǵan. Ol haqqında kóp unamlı pikirler aytılǵan. «Egerde quranıń joǵalıp qalsa onı G`azzaliydiń shıǵarmaları menen qayta tiklep alıwǵa boladı» degen pikirler usınıń ayqın mısalı.
Imam G`azzaliy tárepinen jaratılǵan “Tahofut al-falsafa” (“Filosoflardı biykarlaw”), “Kimyoi saodat” (“Saadat ximiyası”), “Ixya ulum ad-din” (“Diniy ilimlerdi tiriltiw”) miynetleri bar.
Imom G`azzaliy insan kámalǵa jetiwi ushın belgili dárejedegi shártlerdi ámelge asırıp, málim bir joldı basıp ótiw kerek deydi. Ol islam talapların – nizamlıqların, haqıyqat dep esaplap, adamlardı oǵan sózsiz boysınıwǵa shaqıradı.
Islam dunyasında sufizm aǵımın rawajlandırıwshılardıń biri Xoja Axmed Yassawiy (XI ásirde jasaǵan tiwılǵan jılı námalim, biraq ilimiy ádebiyatlarda 1166 jılı dúńyadan ótkenligi jazıladı). Ol Shimkent oblastı Sayram qalasında Ibrahim shayıq shańaraǵında dúńyaǵa kelgen.
Náreste waqtında dáslep anasınan, jeti jasında ákesinen ayrıladı. Keyin atası jergilikli ulama shayıx Arıslan baba tárbiyasında bolıp bilim aladı. Erjetkennen keyin Muwsa shayıxtıń qızı Ayshaǵa úylenedi. Onıń Ibrayım atlı ulı, Shannaz atlı qızı bolǵan. Xoja Axmed atasının kórsetpesi menen Buxaraǵa barıp medresede oqıydı.
Bul jerde ol tasawif filosofiyasınıń danıshpanı Yusup Hamadaniyden tálim aladı. Ustazı Yusuptiń shıgısı Irannıń Hamadan walayatınan bolıp ol Iranda, Hindistanda oqıǵan bilimli alım edi. Xoja Axmed ustazi Yusup Hamadaniy ólgennen keyin biraz waqıt onıń isin dawam ettirip, tasawif iliminen talabalarǵa sabaq beredi, ózine múnásip shakirtler tayarlaydı. Keyin ala Xoja Axmed suwpılık bilimlerin tereńlestirip, suwpı bolıp Yassı (házirgi Túrkistan) qalasına keledi.
Bul jerde ol óziniń «yassawiyshılıq» diniy aǵımınıń tiykarın saladı. Xoja Axmed óziniń is-háreketiniń dáslepki jıllarında-aq óziniń dúńyaǵa kóz qarasın xalıqtıń arasında keńnen jayıw maqsetinde túrkiy tilde qosıqlar jaza baslaydı. Bizge kelip jetken Xoja Axmed Yassawiydiń «Diywaniy Hikmet» (danalıq kitabı) atlı qosıqlar kitabı bolıp eń tolıq nusqası 1878 jılı Qazan baspasında basıladı.
Eń eski nusqası XV ásirdiń ortalarında arab alfavitinde kóshiriledi. Bul kitap oǵuz-qıpshaq tilinde sol dáwirdegi puxara xalıqqa túsinikli tilde jazılǵan shıǵarma bolıp, óz waqtında Orta Aziyadan baslap Edil (Volga ) jaǵalarına deyingi kóshpeli túrkiy qáwimlerdiń arasında keń tarqaladı.
Onıń qosıq qatarlarında óziniń tuwǵan kúninen baslap alpıs ush jasqa deyingi ómir jolı bayan etiledi. Ayırım rawiyatlarǵa qaraǵanda Axmed Yassawiy 63 ke yaǵnıy payǵambar jasına jetkennen soń, qalǵan ómiriniń barlıgın jer astına túsip, qudaǵa sıyınıwshılıq penen ótkergen degen de gápler bar.
Xoja Axmed Yassawiydiń tálim tárbiya mashqalaların sufizm menen baylanıstırıp sheshiwge umtılıwı pedagogika tariyxında úlken burılıs boldı. Sufizm bul adamnıń óz qáteshiligin túsinip táwbege keliw, ózin-ózi pák etiw, qayta tárbiyalaw edi.
Ol jaslardıń tábiyǵiy ózgeshelerine say tárbiya beriw maqsetinde de olardıń jasın dáwirlerge bólip, 16-jastı erjetiw dáwiri dep kórsetti. 7 jastan baslap 20-jasqa shekem ilim úyrenip ustazdıń xızmetinde bolıw, soń ilimdi ózinshe izlenip ózlestiriw kerekligi, ilim-marifattın qudaydı tanıwǵa eristiretugının túsindiriwi ayrıqsha áhmiyetli boldı.
Danıshpannıń tárbiya isinde dene jazasın qollanıwın adamdaǵı sezgirlikti jáne qabıl etiwdi jedellestiretuǵının inabatqa alıwı, qudaydıń qulı bolıw ushın jaqsı pazıyletlerdi iyelew kerekligin násiyatlaydı. Yassawiy nadanlıqtıń sebebinen ómirde sawatsızlıq, turaqsızlıq, ata-ana hám ustazlarǵa húrmetsizlik, ruwxiy túsiniklik, jawızlıktıń rawajlanıwı, marifat qarar tappaǵan úlkede mámleket ıdıraydi degen pikirdi aytadı.
Yassawiydiń «Diywaniy hikmet» shıǵarması filosofiya, pedagogika, psixologiya ádebiyat pánleriniń rawajlanıwında ayrıqsha orın iyeleydi. Ulıwma aytqanda Yassawiydiń jetilisken insan haqqındaǵı ideyaları jas áwladtı tárbiyalawda áhmiyetli programma sıpatında xızmet etedi.
Sufizmniń jáne bir aǵımı Naqshbandiya talimatınıń jaratılıwı menen baylanıslı. Bul aǵım XIII ásirdiń axırlarında qáliplese basladı. XIV-XV ásirlerde Oraylıq Aziyada eń bir abroylı taliymatqa aylandı.
Yusup Xamadaniydiń qolında tálim alǵan Xoja Abdulholiq G`ijduvaniy keyinirek Naqshbandiyanıń tiykarın saladı. Onıń ózi 1103 jılı Buxaranıń G`ijduvon rayonında dúńyaǵa keledi. Baslawısh tálimdi G`ijduvanda alǵannan keyin Buxaraǵa kelip, Yusup Xamadaniyge shákirt túsedi.
Bahawaddin Naqshbandiy 1318 jılı Buxaraǵa jaqın jerdegi Orifon awılında tuwıladı. Naqshband onıń laqabı. «Qolıń iste, kewliń allada bolsın» degen ideya Naqshbandiydiń ideyasi.