2. Til ijtimoiy hodisa sifatida. Tillarning paydo bo'lishi, shakllanishi va rivojlanishi

24.10.2020
TILSHUNOSLIK FANINING O`RGANISH OBYEKTI. TILNING PAYDO BO`LISHI

Reja:

1. Tilshunoslik fanining o'rganish obyekti, maqsadi va vazifalari.

2. Til ijtimoiy hodisa sifatida.

3. Tillarning paydo bo'lishi, shakllanishi va rivojlanishi.

4. Arxeologik va antropologik izlanishlar.

Yer yuzida minglab tillar mavjud (ba’zi manbalarda 3000dan ortiq, ba’zilarida esa 7000dan ortiq deb beriladi). Bu tarkibga keng tarqalgan tillardan tashqari, hozirda muomaladan chiqib ketgan o‘lik tillar, kichik qabilalarning yozuvi yo‘q bo‘lgan tillari, yo‘qolib borayotgan tillar va ayni paytda sheva darajasidan mustaqil til darajasiga chiqayotgan tillar, sun’iy tillar va h.k. kiritiladi. Biroq ularning aniq sonini belgilashning iloji yo‘q, chunki til dinamik hodisa hisoblanib, doimiy o‘zgarishlarga uchrab turadi. Odatda yer yuzida qaysidir til yo‘qolib borayotgani qayd qilinsa, qaysidir til vujudga kelayotgani to‘g‘risida ma’lumot olish mumkin. Tillarning ko‘p soniga qaramasdan, biz “til” haqida – yagona inson tili haqida so‘z yuritamiz. Mavjud tillar orasidagi ulkan farqlarning qayd qilinishiga qaramay, ularning o‘rtasidagi ko‘plab umumiy jihatlarni kuzatish mumkin.

Tilshunoslik (lingvistika) – tillarni (barcha mavjud tillarni, qachonlardir mavjud bo‘lgan tillarni va kelajakda paydo bo‘luvchi tillarni), shuningdek, umuman inson tilini o‘rganuvchi fan.

Tilshunoslik xususiy va umumiy tilshunoslik sohalaridan iborat. Xususiy tilshunoslik ma’lum bir tilning yoki qarindosh tillar guruhining (masalan, turkiy tillar) lug‘at tarkibi, fonetik sistemasi va grammatik qurilishi, shuningdek, tarixiy taraqqiyot yo‘llarini o‘rganadi va bir tilni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Umumiy tilshunoslik esa undan farqli holda, tilning kelib chiqishi, ijtimoiy mohiyatini, jamiyatdagi o‘rni, vazifasini, taraqqiyot yo‘llarini, til bilan tafakkurning bir-biriga uzviyligini, barcha tillarning o‘zaro munosabatini o‘rganadi hamda tillarni tekshirish usullarini yaratadi.

“Tilshunoslikka kirish” fani tilning boshqa hodisalar ichida tutgan o‘rni, tuzilishi, uning taraqqiy etish qonuniyatlarini, til haqidagi fanning asosiy tushunchalarini o‘rganadi, talabalarni tilshunoslik fanida qo‘llaniladigan terminlar, tushunchalar tizimi bilan tanishtiradi. Bu “Umumiy tilshunoslik” fanining dastlabki bosqichi bo‘lib, murakkab til hodisalari va ularning qonuniyatlarini to‘g‘ri anglab yetish, qarindosh va qarindosh bo‘lmagan tillar guruhlarini bir-biriga solishtirib, tilning lug‘at tarkibi, fonetik tizimi va grammatik qurilishini ilmiy asosda chuqur o‘rganish uchun nazariy va amaliy jihatdan zamin yaratishga xizmat qiladi.

. Til ijtimoiy hodisa sifatida.

Agar inson farzandlarida insoniy xususiyatlar namoyon bo`lmay yoki chuqur o`rnashmay turib, hayvonlar yashaydigan sharoitga tushib qolsa, hayvon hayotiga xos ko`nikmalarni o`ziga qabul qilib, insoniy xislatlardan qaytarib bo`lmas darajada judo bo`ladi.

Til ko‘p qirrali murakkab hodisa. Tilning bu xususiyati olimlar tomonidan unga berilgan turlicha ta’riflarda ham ko‘zga tashlanadi:

"Til tafakkurni ifoda qiluvchi ishoralar majmuidir"(F.De Sossyur).

"Til - odam ongining ishtirokisiz, uning tashqi dunyoga nisbatan bo‘lgan mexanik harakatidir» (L.Blumfild).

"Til fikrni ifoda qilishga mo‘ljallangan, talaffuz qilinadigan, chegaralangan tovushlar majmuidir" (B.Grosse).

Ushbu fikrlar, garchi bir-birini to‘ldirsa ham, ularning birortasi tilning to‘liq ta’rifi bo‘la olmaydi, chunki ular tilning ijtimoiy mohiyatini ochib berolmaydi. Shuni ham aytib o‘tish zarurki, til ijtimoiy jihatdan shunchaki aloqa vositasi bo‘libgina qolmay, o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega.

Til haqiqatan ham ishoralar tizimi, biroq u nihoyatda keng qamrovli bo‘lib, barcha ishoralar o‘rnida qo‘llana oladi. Tilni inson o‘z faoliyatining barcha sohalarida bemalol ishlata oladi. Tilning ham og‘zaki (tovush tili sifatida), ham yozma (yozma nutq) shakllarga egaligi tilning ishlatilish ko‘lamini nihoyatda kengaytirib yuborgan. Boshqa aloqa vositalarining ishlatilish ko‘lami cheklangan, masalan, ko‘cha harakati belgilari asosan haydovchilar va yo‘lovchilarga xizmat qiladi, boshqa yerda ishlatilmaydi. Demak, til o‘ziga xos ishoralar sistemasi, ya’ni semiologik sistema tarzida jamiyatdagi eng muhim aloqa quroli, jamiyat tafakkurining taraqqiy etishini ta’minlovchi, avloddan avlodga madaniy-tarixiy me’ros va an’analarni yetkazuvchi vosita xizmatini o‘taydi. Shu bilan birga shuni ham qayd qilish kerakki, jamiyat bo‘lmasa, til bo‘lmaydi, jamiyat tilni kundalik hayotida qo‘llamasa, u til rivojlanmaydi. Demak, til va jamiyat doimo bir-birini taqozo etadi, lekin har biri o‘z qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Kishilik jamiyatiing tarixiy taraqqiyoti davomida jamiyatining asosiy aloqa vositasi sanalgan til va uning xususiyatlari borasida har xil qarashlar vujudga kelgan.
Tarixga nazar
Tilning inson ongi tufayli yuzaga kelishi

Ba'zi olimlarning fikricha, insonning aqliy qobiliyatlari to`xtovsiz rivojlanishi natijasida kishilar bir biri bilan muloqot qilish imkoni tug`ildi. Ushbu taxmin ancha mantiqqa yaqin tuyuladi. Biroq ko`plab olimlar va tilshunoslar uni rad etadilar. Zero inson aql zakovati darajasini uning tilisiz baholab bo`lmaydi. Til bo`lmasa ong qanday rivojlanishi mumkin? Ular bir birini taqozo qiluvchi hodisalar hisoblanadi.

Tilning qo`qqisdan paydo bo`lishi

Ba'zi olimlar tilni dastlabki zaminsiz to`satdan paydo bo`lgan degan fikrni ilgari surishadi (Вильгельм Гумбольдт. 1767-1835). Ularning ta'kidlashicha, insonga gaprish qobiliyati avvaldan mavjud bo`lgan, taraqqiyotning ma'lum bosqichida kishilar ushbu qobiliyatni sezib qolib, muloqot uchun so`zlar va imo-ishoralarni qo`llay boshladilar. Keyinchalik lug`at tarkibini boyitib bordilar. Ammo til murakkab mantiqiy tizimga ega bo`lgani holda to`satdan o`z-o`zidan paydo bo`lishi mumkin emas.

Uzoq vaqtlargacha ba’zi olimlar tilni hayvon, o‘simlik kabi tabiatdagi tirik (tabiiy) organizm deb tushunganlar. Ularning fikricha, til tirik organizm singari, tabiat qonunlariga itoat qilgan holda tug‘iladi, o‘sadi va taraqqiy qiladi, so‘ng eskirib, o‘ladi. Tilni bunday tushunish ayniqsa XIX asrning o`rtalarida, tabiiy fanlarning, ayniqsa, darvinizmning muvaffaqiyatlari inson va unga xos xususiyatlrni o`rganuvchi ko`p sonli kishilarni o`ziga jalb qilgan paytda avj oldi.

Insonning tabiiy-biologik xususiyatlari kishilik jamiyatidan tashqari, jamiyatga bog‘liq bo‘lmagan holda, masalan, yangi tug‘ilgan go‘dak hayotining takomili (nafas olishi, ko‘rishi, ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi va hokazolar) tabiat qonunlariga muvofiq holda taraqqiy etaveradi, o‘saveradi. Ammo insonlarning so‘zlashi, fikrlay bilishi uchun jamiyat, kishilik jamiyatinng bo‘lishi shart.

Shuni e’tirof etish zarurki, kishining tabiiy-biologik xususiyatlari nasldan naslga o‘tishi mumkin, biroq bolaning tili - so‘zlash xususiyati nasldan naslga o‘tmaydi, o‘zbeklar orasida yashagan boshqa millat vakillari o‘zbeklardek yashashi, o‘zbek tilida so‘zlashi mumkin, biroq uning yuz ko‘rinishi o‘zbeklarnikiga o‘xshamasligi aniq.

Ko‘rinadiki, til tabiiy-biologik hodisa bo‘lmay, kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi sifatida jamiyatga xizmat qiluvchi sinfga bog‘liq bo‘lmagan ijtimoiy hodisadir. Shunga ko‘ra quyidagi xulosalarni qilish mumkin:

- til muayyan jamiyatda shakllanadi, taraqqiy etadi va shu jamiyat uchun xizmat kiladi;

- til tabiiy-biologik emas, ijtimoiy hodisadir;

- til kishilarning tabiiy-irqiy belgilariga aloqador bo‘lmaydi;

- til jamiyatning ma’lum bir guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan ijtimoiy hodisa sanaladi.

Har bir til o‘ziga xos rivojlanish davrini boshidan kechiradi va bu shu til amal qiladigan jamiyatga, undagi o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘ladi. Birorta til paydo bo‘lganidan boshlab to hozirgacha o‘zicha rivojlanmaydi, u faqat jamiyat tildan foydalangani uchungina rivojlanadi. Demak, tilning rivojlanishi bevosita jamiyat bilan, uning tarixi jamiyat tarixi bilan uzviy bog‘langan.
Til ma’lum bir tabaqa, guruhlar uchun xizmat qilmaydi, jamiyat a’zolari uchun baravar xizmat qiladi. Tilning yashashi va rivojlanishi ham jamiyat bilan uzviy bog‘liq: jamiyat bor joydagina til bo‘ladi, til bor joyda esa jamiyat bo‘ladi.

Til – inson hayotidagi buyuk jumboqlardan biridir.

Shuni ham qayd qilish kerakki, tildagi o‘zgarishlar keskin, to‘satdan sodir bo‘lmaydi. Tilda hech qachon inqilobiy o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi, tildagi o‘zgarishlar asta-sekin, evolyutsion yo‘l bilan amalga oshadi. Shu bilan birga til taraqqiyotida turg‘unlik ham bo‘lmaydi, u doimo rivojlanishda bo‘ladi. Jumladan, milliy tillarning paydo bo‘lishi ijtimoiy tuzumga, millatning paydo bo‘lishiga bog‘liq bo‘lib, hamma yerda bir vaqtda sodir bo‘lmagan. Millat va milliy tillarning paydo bo‘lishi turli xalqlarda turlicha amalga oshadi. Ayrim xalqlar esa hali millat darajasigacha o‘sib yetmaganini, demak, ushbu jamiyatda milliy til ham shakllanmaganini kuzatish mumkin.

110-guruh talabasi Sodiqjonova Sevara