2. Tiykarǵı bólim
Download 72.79 Kb.
|
Sanlı ekosistema. Dawletmuratova Gúlnaziya. Óz betinshe
|
Sanlı ekosistema Jobası: 1. Kirisiw. 2.Tiykarǵı bólim. 2.1. Sanlı platformalar. 2.2. Sanlı ekosistemalardı jaratıwdan maqset. 2.3. Elektron kommerciyanıń ashıq sanlı ekotizimi jaratılıwı. 3. Juwmaqlaw. 4. Paydalanılǵan ádebiyatlar. Kirisiw.
Sońǵı jıllarda informacion-kommunikaciya texnologiyaların (AKT)rawajlanıwda tórt jaǵday menen baylanıslı bolǵan sapalı jılısıwlar gúzetilip atır: cifrlı texnologiyalar turaqlı túrde ózleriniń qollanılıw sheńberin keńeytirip atır ; tiyisli qurallardı kirgiziw hám olardan paydalanıw ǵárejetleri turaqlı túrde tómenlep barıp atır ; ekonomikalıq iskerlikti nomerlestiriw dárejesi turaqlı túrde ósip barıp atır (sol atap aytqanda, dáslepki eki faktor tásiri sebepli); cifrlı apparatlardıń (kompyuterler, telefonlar, Internetge jalǵanǵan sanalı úskeneler hám apparatlar ) bar ekenligi hám tarqalıwı turaqlı túrde ósip barıp atır. Bul jaǵdaylar kompleksi cifrlı platformalar tárepinen qollap -quwatlanatuǵın cifrlı ekotizimlarning rawajlanıwına tiykarlanǵan jańa biznes modelleriniń ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq bolıwı ushın sapa tárepinen jańa shártsharoitlarni qáliplestiriwge alıp keldi.Sanlı ekotizim - bul jańa hám azmaz uǵımsız termin. Hátte anglichan tilindegi vikipediyada da bul haqqında maqala júdá kem. Usınıń menen birge, hár qanday Internet paydalanıwshısı hár kúni bul ekotizimlarga dus keledi. Ekotizimlar shártli túrde ishki hám sırtqı ekotizimlarga bóliniwdi múmkin. Ishki sistemalar tiykarınan korporativ xızmetkerlerge hám ishki biznes processlerin jetilistiriwge qaratılǵan. Sırtqı sistemalar xızmetler hám servislerdiń qarıydarsı bolǵan hár qanday adam menen isleydi. Hár qanday cifrlı ekotizimning tiykarǵı elementi-bul birden-bir kirisiw texnologiyası (Single Sign-Az waqıt), yaǵnıy hár qıylı cifrlı xızmetlerde bir akkauntdan paydalanıw Dúnyada bunday sistemalarǵa jaqtı mısallar bul Apple ID, Google akkaunti, Microsoft akkaunti hám basqalar. Eger bir paydalanıwshı atı hám parol járdeminde siz túrli xızmetlerge kirsangiz hám sizdi qayta autentifikatsiya etpesten bir xızmetten basqasına o'tsangiz, bilingki siz cifrlı ekotizim menen isley atırsız. Cifrlı ekotizimni jaratıwdan maqset? Ishki ekotizimni jaratıwdan maqset - xızmetkerlerdiń jumısın qolay qılıw hám processlerdi optimallastırıw. Bir informaciya sistemasına bir ret kirgizetuǵın maǵlıwmatlardan keyinirek basqa kóplegen sistemalarda paydalanıw múmkin. CRM, ERP dagi maǵlıwmatların biznes analizshi qurallar járdeminde paydalanıw ushın birden-bir bazaǵa jıynaw. Sırtqı ekotizimning maqsetleri azmaz basqasha, yaǵnıy maǵlıwmatlardı jıynaw hám pul islew. Kóbinese - maǵlıwmatlardı jıynaw arqalı pul islew. Siz Internet hám xızmetlerden (web hám mobil) paydalanasız, sonday eken siz hesh bolmaǵanda bir korporatsiyaning (Apple, Google, Microsoft ) ekotizimining aǵzasısız (paydalanıwshısisiz)[3]. Eger siz Rossiyada Internetten paydalansangiz, “Yandex”, “Mail. ru” hám “Sber”da sizdiń iskerligińiz haqqında maǵlıwmatlar bolıwı itimaldan jıraq emes. Bulardan tısqarı Facebook, Amazon hám basqalar da bar. Kóplegen zamanagóy ekotizimlar 90 -jıllardıń aqırı 2000-jıllardıń baslarında, hátte Rossiyada da jaratıla baslandı. 1999 jılda Yandex hám Rambler tek qıdırıw sistemaları edi. 2000 jılda eki kompaniya da óz ekotizimlarini jaratıw jolında saldamlı qádem tasladılar. 2.1. Sanlı platformalar. Yandex pochta xızmeti, jańalıqlar agregatori (yig'uvchisi) hám Yandex marketning birinshi versiyaların jumısqa túsirdi. Rambler óz gezeginde, pochta, sózlikler hám jumıs qıdırıw xızmetin jolǵa qoydı. Google bolsa 2004 yilg kelipgine Gmailni jumısqa túsirdi, lekin odaǵı múmkinshilikler básekichilardan kóre jaqsıroqligi demde olarǵa jetip alıw imkaniyatın berdi.Hár bir jańa xızmet cifrlı korporatsiya ushın óz paydalanıwshıları haqqında kóbirek maǵlıwmat jıynawdı basladı. hám waqıt ótiwi menen bul maǵlıwmatlar pul keltira (dáramat ) basladı. Cifrlı ekotizim qanday rawajlanadı? Jańa jaratılǵan cifrlı ekotizim, basqa hár qanday jańa biznes sıyaqlı,baslanǵısh basqıshda kóp qarjın talap etedi. Bunda etilgen sarp etiw ǵárejetlerdi qaytıwı qıyın másele, egerde sistema islep ketaolmasa.Ekotizim jaratılıwma kirisiwa baslagach, Microsoft korporatsiyasi qashannan berli operatsion sistemalar hám basqa programmalıq támiynattıń eń iri jetkezip beretuǵınsı bolǵan,yaǵnıy rawajlanıw ushın etarli aqshaǵa iye edi. SBER ekotizimi da tap sonday ózinen-ózi támiyinlewge mútáj emes edi. Eger biz Yahoo, Google, Mail. ru, Rambler, Yandex sıyaqlı náhánlerge aynalǵan internet kompaniyalar haqqında gápiradigan bolsaq, olar derlik tezlik penen ǵárejetlerin oraw kerek edi. Keri jaǵdayda, olar 90 -jıllar aqırı 2000-jıllar bası daǵı basqa mińlaǵan internet kompaniyalar sıyaqlı unutilib ketiwgen bolar edi. Qanday etip jigirma jıl aldın Internet xızmetileri arqalı pul tabıw múmkin edi? Tek eki usıl bar: reklama hám maǵlıwmatlardı monetizatsiya qılıw. Biraq bunnan jigirma jıl aldın neshet kompaniya Internet saytlarındaǵı paydalanıwshı iskerligi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar ushın pul to֥'lashga tayın edi? Joq álbette. Sol waqıtta Internettiń múmkinshilikleri tolıq o'ragnilmagan oǵan saldamlı biznes retinde qarawmaǵan . Sol sebepli, Internet kompaniyalarda tek bir jol bar edi - reklama. Bir tárepden, kópshilikke arnalǵan Internet resurslar ǵalaba xabar qurallarına alternativ retinde isletilingen. Basqa tárepden, olardıń barlıǵı bir waqtıniń ózinde barlıqǵa izbe-iz kórsetiletuǵın Flash bannerlerden paydalanǵan. Keyinirek hámme ástesekin tóplanǵan maǵlıwmatlardan paydalana basladı. Eń ápiwayı mısal - kontekstli reklama. Paydalanıwshı geypara zattı qıdıradı, qıdırıw xızmeti eslab qaladı, analiz etedi hám keyin málim ónimlerdi usınıs etedi. Bannerler joǵalmadi, olar jáne de bekkem reklama quralına aylandı. Reklama biznesti, anıqrog'i ekotizimni rawajlandırıw ushın kerek bolǵan dáramat keltira basladı. Áyne sol waqıtta bir yamasa bir neshe Internet xızmetler kórsetetuǵın kompaniyalar ósiwdi hám keńeyiwdi basladılar. Internet xızmetlerine mısal: •Paydalanıwshılar Internette jumıs izlayaptimi? Óz xızmetin jumısqa túsiriw ushın sebep bar, ol bos jumıs orınlarındı jıynaydı hám málim bos jumıs orınlarındı reklama etedi •Paydalanıwshılar qıdırıw sisteması arqalı sayaxatshılıq agentliklerin barǵan sayın kóbirek tańlayaptimi? Sayaxatshılıq agentlikleri usınısların bir orında toplaw hám ol erga arnawlı sayaxatlardı reklama qılıw waqıtı keldi. Bos jumıs orınların hám teńizge sayaxatlar haqqında maǵlıwmat qıdırıp atırǵan hár bir jańa paydalanıwshı tuwrıdan-tuwrı qıdırıw sistemasınan jańa xızmet koְ'rsatiladigan bólek betke jóneltiriledi. Kóp jıllar dawamında ekotizimlarning rawajlanıwı tiykarınan ush jóneliste dawam etdi: • reklama xızmetlerin; • monetizatsiya etiletuǵın (pullıq -dáramat keltiretuǵın ); • monetizatsiya etińbeytuǵın xızmetler (biypul-waqtınshalıq ). Reklama hár jılı yamasa hátte ayda jaqsılaw hám sanalı bolıwı kerek edi. Barǵan sayın kóbirek onlayn xızmetler monetizatsiya etińip atır hám olardıń barlıǵı, anıq reklama arqalı ámelge asırılǵan. Málim muǵdardaǵı paydalanıwshılar sanına iye bolǵan halda, tavar hám xızmetlerdi jetkezip beretuǵınlar ushın pullıq funktsiyalardı yamasa jazılıwlardı basqıshpa-basqısh ámeldegi etiw múmkin edi. Olar bul kanal mudamı biypul boladı dep o'ylagan bolıwları múmkin lekin jańa qaǵıydalarǵa kelisimnen basqa ılajı joq. 2.2. Sanlı ekotizimlerdi jaratıwdan maqset. Monetizatsiyalanbaǵan xızmetler naǵız ózi ekotizimni rawajlandırıw ushın kerek. Juwmaq ornında sonı atap ótiw kerek, házirde cifrlı biznes ekotizimlari cifrlı ekonomikanıń ajıralmaytuǵın bólegi retinde xızmet kórsetip atır. Cifrlı biznes ekotizimlari turmısmizning hár bir salasında aktiv paydalanilayapti hám de insaniyat turmıs tárizin jeńillatayotgani hesh kimge sır emes. Házirgi kúnde elektron apparatlardan hám internet tarmaǵından paydalana alatuǵın hár bir shaxs jumıs iskerligi yamasa jeke turmısında qaysı bolıp tabıladı ekotizimdan paydalanıwı oǵan qatar jeńillikler jaratıp beredi. Prezident tárepinen 17 noyabr kúni “Elektron kommerciya administratorchiligini jetilistiriw jáne onı jáne de rawajlandırıw ushın qolay sharayatlar jaratıw tuwrısında”gi qarar qol qoyıldı. Hújjet O'zÁke daǵaza etilgen. Hújjetke tiykarınan elektron kommerciyanıń “Ashıq cifrlı ekotizimi” informaciya sistemaları kompleksi (keyingi orınlarda - Cifrlı ekotizim) 2022 jıl 1 iyuldan baslap iske túsiriledi. Sonday tártip ornatılıp atır, oǵan kóre: Cifrlı ekotizimga integraciyalasqan elektron kommerciya platformalarida tovarlar hám xızmetlerdi satıw tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar jaylastırılıwı shárt. Bahası kórsetilmagan tavar hám xızmetlerdi satıp alıw boyınsha pitimler dúziwge jol qoyılmaydı; 2024 jıl 1 yanvarǵa shekem Cifrlı ekotizimga integraciyalasqan elektron kommerciya platformalari operatorları ushın payda salıǵı stavkası 50% ga kemeytiriledi; tovarlar (xızmetler) elektron sawdasın ámelge asırıwshı salıq tólewshiler ushın, olar Elektron kommerciya qatnasıwshılarınıń milliy reyestriga kiritilgen yamasa kiritilmegenliginen qaramastan, 337 hám 467-elementler muwapıq payda salıǵı hám aylanbadan alınatuǵın salıq boyınsha pasaytirilgan salıq stavkaları qollanıladı. Investitsiyalar hám sırtqı sawda ministrligi janındaǵı Elektron kooperatsiya portalı orayı Investitsiyalar hám sırtqı sawda ministrligi qasındaǵı Cifrlı transformaciya orayı etip qayta dúzildi. Onıń moynına tómendegi qosımsha wazıypalar júkletildi: Cifrlı ekotizimni qáliplestiriw jáne onıń operatorı funksiyaların orınlaw ; múlkshilik formasından, mekemelik hám tarmaqqa tiyisliliginen, aymaqlıq jaylasıwınan qaramastan, elektron kommerciya platformalariga óziniń klientler bazasınan teń paydalanıwı hám de olarǵa xızmetler kórsetiwi ushın sharayatlar jaratıw ; Cifrlı ekotizimning “eskrou” sisteması funksiyaların orınlawı munasábeti menen bir jeke esapbetten esap -kitaplar hám tólewler hám de táreplerdiń shártnama minnetlemeleri kepillikli (akkreditiv principi boyınsha ) atqarılıwın támiyinlew. Orayǵa DSQ menen birgelikte 2022 jıl 1-iyulga shekem Cifrlı ekotizim arqalı salıq shólkemlerine real waqıt rejiminde maǵlıwmatlardı uzatıw imkaniyatın beretuǵın elektron maǵlıwmatlar bazalarınıń óz-ara integraciyasın támiyinlew tapsırildi. Cifrlı ekotizim — kóp sanlı informaciya xızmetlerin, biznes processleri hám qatnasıwshılardı birlestirgen cifrlı ortalıq, olardıń munasábetleri sheriklik hám báseki principlerıge tiykarlanadı ; Cifrlı ekotizim - bul óz-ara mápli munasábetler principlerıge tiykarlanǵan kóp sanlı qatnasıwshılardı, informaciya xızmetlerin hám biznes processlerin birlestirgen quramalı joybar bolıp tabıladı (" utıw"). 🔹Cifrlı ekotizimlar bir kompaniya yamasa xızmet átirapında da, kóplegen oyınshılarǵa iye bazar formasında da rawajlanıwı múmkin. Kóbinese cifrlı ekotizim xızmetlerin elektron kommerciya hám fintech tarawlarında isleydi. Usınıń menen birge, kompaniya rawajlanıwınıń ekotizim baǵdarı : • barlıq ekotizim qatnasıwshılarınıń joqarı básekige shıdamlılıǵın támiyinleydi; • traditsiyaǵa tán bolmaǵan iskerlikten payda keltiredi; • paydalanıwshılar bazasın asıradı hám klientlerdi tartıw ǵárejetlerin azaytadı ; •ekotizimning ma`nisin hám brend tabıslı bolıwın asıradı. 🔹Cifrlı ekotizimlar barlıq xızmetlerge birden-bir akkaunt (bir ret kirisiw texnologiyası, birden-bir kirisiw texnologiyası ) arqalı kirisiw hám xızmetlerdi ulıwma brend menen birlestiriw menen xarakterlenedi. Cifrlı ekotizim sheńberinde barlıq xızmetlerdiń integraciyalashuvi “úzliksiz paydalanıwshı tájiriybesi”ning payda bolıwın támiyinleydi, bul bolsa klienttiń bunday ekotizimlarga kiritilgen túrli xızmetler ortasında úzliksiz almasınıwın názerde tutadı. • Cifrlı ekotizimlar járdeminde biznesti ózgertiwdiń eki jolı ámeldegi: óz platformalaringizni jaratıw yamasa sırtqı platformalarga jalǵanıw. Tabıslı hám nátiyjeli cifrlı ekotizimni jaratıw ushın úzliksiz jańalanishlar menen anıq joba hám ekotizim ishindegi túrli xızmetler ortasında sinergiyadan paydalanıw imkaniyatın beretuǵın dóretiwshilik jantasıw talap etiledi (mısalı, túrli xızmetlerden paydalanıwda klientler ushın túrli aksiyalardı muwapıqlastırıw hám toltırıw ). Ekonomikalıq hám texnologiyalıq rawajlanıwdıń jańa basqıshı retinde kórinetuǵın bolıp atırǵan cifrlı revolyuciya insaniyat ómirin dúbeleydey ózgertirip, keń múmkinshilikler jaratıw menen birge, xalıq aralıq báseki maydanınıń jáne de keskinlashuv dáwirin baslap berdi. Házirgi kúnde cifrlı ekonomika túsinigi bir qatar mámleketlerdiń ekonomikalıq teoriyası hám ámeliyatında payda boldı. Bul cifrlı texnologiyalardıń jedel rawajlanıwı, informaciya salasında revolyuciya hám ekonomikanıń globallasıw processlerin tezlestiriw menen ajralıp turdi. Olardan paydalanıw natiyjeliligi artıp baratırǵan bilimge aylantırildi jáne social-ekonomikalıq baylanıslar barǵan sayın keńeyip barıp atır. Cifrlı ekonomika eki qıylı túrli túsiniklerdi ańlatıw ushın isletiledi. Birinshiden, cifrlı ekonomika - bul rawajlanıwdıń zamanagóy basqıshı esaplanıp, ol dóretiwshilik miynet hám informaciya naǵıymetleriniń ústin turatuǵın ornı menen xarakterlenedi. Ekinshiden, cifrlı ekonomika - bul ayriqsha túsinik bolıp, onıń úyreniw obiekti informaciyalasqan jámiyet esaplanadı. Búgingi dúbeleydey rawajlanıp atırǵan global ekonomika sharayatında cifrlı ekonomika óz rawajlanıwınıń baslanǵısh dáwirinde bolıp, dáwirmizning cifrlı informaciya basqıshına pútkilley ótiwi atiga bir neshe jıldı quraydı Mámleketimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev aytıp ótkeni sıyaqlı, " Rawajlanıwǵa erisiw ushın cifrlı bilimler hám zamanagóy informaciya texnologiyaların iyelewimiz zárúr hám shárt. Bul bizge rawajlanıwdıń eń qısqa jolınan barıw múmkinshiligin beredi". 2.3. Elektron kommerciyanıń ashıq sanlı ekotizimi jaratılıwı. Cifrlı ekonomika - bul processlerdi analiz qılıw nátiyjelerinen paydalanıw hám úlken kólem degi maǵlıwmatlardı qayta islew tiykarında hár qıylı daǵı, texnologiyalar, ásbap -úskeneler, tavar hám xızmetlerdi saqlaw, satıw hám jetkiziw natiyjeliligin saldamlı túrde asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın, cifrlı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan elektron biznes hám elektron kommerciya menen bekkem baylanıslı ekonomikalıq iskerlik, hám de sol iskerlik nátiyjesinde islep shiǵarılatuǵın hám satılatuǵın cifrlı tovarlar, xızmetler jıyındısı bolıp tabıladı. Geyde ol internet ekonomikası, jańa ekonomika yamasa veb-ekonomika degen terminler menen de ańlatpalanadı. Birinshi ret 1995-jılda amerikalıq programmist Nikolas Negroponte "Cifrlı ekonomika" terminin ámeliyatqa kirgizgen bolsa, házirde bul istilohni dúnya daǵı siyasatshılar, ekonomistler, jurnalistlar, isbilermenler - derlik barlıq qollaıp atır. Zamanagóy rawajlanıwdıń keyingi perspektivasında úlken kólemli maǵlıwmatlar menen islew texnologiyaları (Big Data), jasalma intellekt, neyrotexnologiyalar, kvant texnologiyaları, buyımlar interneti, robototexnika hám sensorika, cifrlı elektron platformalar, bultlı hám mobil texnologiyalar, virtual hám qosımsha reallıq texnologiyaları, kraudsorsing, blokcheyn texnologiyaları, kriptovalyutalar hám ICO, 3 D- texnologiyaları sıyaqlı cifrlı texnologiyalar sheshiwshi áhmiyetke iye bolıp atır. Cifrlı ekonomika házirgi ámeldegi tarawlardıń yarımınan kóplegeninde kútá úlken ózgerisler keltirip shıǵarıwı aytnıp atır. Atap aytqanda, Jáhán banki ekspertleri pikrine qaraǵanda, operativ internetten paydalanıwshılar sanınıń 10 procentke kóbeyiwi milliy ekonomikalar jalpı kólemin hár jılı ortasha 0,4-1, 4 procentke asırıw imkaniyatın beredi. Sol orında cifrlı ekonomika túsinigine toqtalıp ótsek. Bul óz-ara baylanıslı bolǵan islep shıǵarıw, bólistiriw, almaslaw, tutınıw qılıw hám basqarıw processleriniń (insanlararo, mashinalararo, bultlar hám úlken kólem degi nomerler (BIG DATA) arqalı ) cifrlı texnologiyalar hám de internet járdeminde maǵlıwmat almasınıwdı optimallastırıw arqalı úlken payda kóriwge qaratılǵan iskerlik bolıp tabıladı.Dúnyada cifrlı ekonomika artıwınıń pátleri jılına derlik 20 protsentti qurap atır. Taraqqiy etken mámleketlerde cifrlı ekonomikanıń jalpı ishki ónim degi úlesi 7 procentke jetken. Olar házirdiń ózinde cifrlı ekonomikanıń engizilishidan kútá úlken payda kóriwip atırSonıń menen birge cifrlı ekonomika - bul noldan baslap jaratılıwı kerek bolǵan qanday da basqasha ekonomika emes. Bul jańa texnologiyalar, platformalar hám biznes modelleri jaratıw, olardı kúndelik turmısqa engiziw arqalı ámeldegi ekonomikanı jańasha sistemaǵa kóshiriw degeni bolıp tabıladı. Bul sistemanıń tiykarǵı belgileri tómendegilerden ibarat : •joqarı dárejede avtomatlashtirilganlik; •elektron hújjet almasinuvi; •buxgalterlik hám basqarıw sistemalarınıń elektron integraciyalashuvi; •maǵlıwmatlar elektron bazaları ; •CRM (klientler menen óz-ara munasábet sisteması ) bar ekenligi; • korporativ tarmaqlar. Qolaylıqları bolsa :1. Tólewler ushın ǵárejetler azayadı (mısalı, bankke barıw ushın yo'lkira hám basqa resurslar tejaladi).2. Tovarlar hám xızmetler haqqında kóbirek hám tezirek maǵlıwmat alınadı. 3. Cifrlı dúnyadaǵı tavar hám xızmetlerdiń jáhán bazarına shıǵıw múmkinshilikleri úlken. 4. Fidbek (qarıydar pikiri) ni tez alıw esabına tavar hám xızmetler jedel rawajlanıwlastırıladı. 5. Tezirek, sapalılaw, qolaylaw. Mısalı, mámleketimizde " Elektron húkimet" sistemasın engiziw raqa mli ekonomikanı rawajlandırıwdıń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegi bolıp, onıń tiykarǵı maqseti basqarıw tártip hám dástúrlerden ótiwdi ápiwayılastırıw, xalıq turmıs sapasın asırıw, investitsiya hám isbilermenlik ortalıǵın jaqsılawǵa qaratılǵan. Belgilep alınǵan tiykarǵı wazıypalar atqarılıwın ámelge asırıw, sonıń menen birge, mámleketimizde cifrlı jámiyet rawajlanıwı, xalıq hám isbilermenler ushın qolay múmkinshilikler jaratıw, byurokratik tosıqlar hám korrupciyalıq faktorlarlardan holi nátiyjeli hám ashıq mámleket basqarıwı sistemasın rawajlandırıw boyınsha gózlengen maqsetke erisiw ushın búgingi kúnde ekonomikanıń barlıq tarawların cifrlı texnologiyalar tiykarında jańalawdı názerde tutatuǵın " cifrlı ekonomika" milliy konsepsiyasın islep shıǵılıp atırǵan bolıp, ayna n cifrlı ekonomikanı rawajlandırıw arqalı jalpı ishki ónim kólemin qosımsha 30 procentke ósiriw múmkinshiligi jaratılıwı kútilip atır. Jáhán ekonomikasınıń globallasıwı hám texnologiyalıq rawajlanıw sharayatında Ózbekstannıń ekonomikalıq rawajlanıwın cifrlı ekonomikasız oyda sawlelendiriw qıyın. Izertlewler nátiyjelerine kóre, 2022-jılǵa kelip global YaIMning sherek bólegi cifrlı tarawda bolıwın shama etińip atır. Lekin, xalıq aralıq informaciya kommunikatsiya texnologiyaları rawajlandırıw indeksi boyınsha Ózbekstan 170 ten artıq mámleket ishinde 103-orındı iyelep turıwınıń ózi mámleketimizde bul tarawda ele óz sheshimin kutayotgan máseleler hám etiliwi kerek bolǵan jumıslar kópliginen dárek beredi.Kópshilik ministrlik hám keńseler, kárxanalar cifrlı texnologiyalardan ulıwma jıraq, desek, bul da haqıyqat. Álbette, cifrlı ekonomikanı qáliplestiriw kerekli infratuzilma, kóp aqsha hám miynet resurslarini talap etiwin áp-áneydey bilamiz. Biraq, qanshellilik qıyın bolmaydıin, bul jumısqa búgin kirispesak, qashan kirisiwemiz?! Erteń júdá kesh boladı. Sol sebepli, cifrlı ekonomikaǵa aktiv ótiw - kelesi 5 jıldaǵı eń ústin turatuǵın wazıypalarımızdan biri boladı .Jańa Ózbekstanda ámelge asırılıp atırǵan reformalar nátiyjesinde ashıqlıq, xalıq aralıq ekonomikalıq -siyasiy baylanıslardıń rawajlanıwı jurtımızda sanaat tarmaqların modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten qayta úskenelew múmkinshiliklerin júzege shıǵardı. Buǵan mámleketimiz sırtqı sawda kóleminiń artıwın mısal etip keltiriw múmkin. " Elektron húkimet", "elektronbasqarıw", " telekommunikatsiya", " internet", " veb-sayt" sıyaqlı júzlegen sóz dizbegiler turmısımızdıń ajıralmaytuǵın bólegine aylandı. IT kúndelik turmısımızdıń barlıq salasın qamtıp alıp atır. Ámelge asırılıp atırǵan reformalar nátiyjesinde elektron húkimet hám birden-bir ınteraktiv xızmetler portalı arqalı 178 xızmet jolǵa qoyıldı hám de bul xızmetler xalıqtıń waqıtı hám ǵárejetlerin únemlep atır. Cifrlı ekonomikanı qáliplestiriw kerekli infratuzilma, kóp aqsha hám miynet resurslarini talap etiwin áp-áneydey bilamiz.Cifrlı texnologiyalar tekǵana ónim hám xızmetler sapasın asıradı, artıqsha ǵárejetlerdi, ásirese, korrupciyanı keskin azaytadı.Óz ornında belgilep ótiw kerekki,mámleketimiz turmısında cifrlı ekonomikanıń ayırım elementleri qashannan berli tabıs menen iskerlik kórsetip atır.Atap aytqanda, hújjetler hám kommunikatsiyalardıń ǵalabalıq túrde cifrlı qurallarǵa ótkeriliwin esapqa alıp,elektron imzoga ruxsat beriw,mámleket menen ushırasıw da elektron platformalarga ótkerilmekte. Cifrlı ekonomikasınıń ámeliy áhmiyeti hám tárepleri,bul birinshi náwbette,insanlardıń turmıs dárejesin sezilerli dárejede asıradı,bul onıń tiykarǵı paydası bolıp tabıladı.Ekinshiden, cifrlı ekonomika korrupciya hám " qara ekonomika" dıń tiykarǵı jep joq qılıwshısı bolıp tabıladı.Sebebi, nomerler hámme zattı muhrlaydi, yadta saqlaydı, kerek waqıtta maǵlıwmatlardı tez usınıs etedi. Bunday sharayatta qandayda maǵlıwmattı jasırıw, jasırın pitimler dúziw, ol yamasa bul iskerlik haqqında tolıq informaciya bermaslikning ılajı joq, kompyuter hámmesin tastıyıqlay otirip qóyadı. Maǵlıwmatlar kópligi hám sistemalılıǵı ótirik hám qing'ir jumıslarǵa jol bermeydi, sebebi sistemanı aldaw múmkinshiliksiz. Nátiyjede " patas pullarni" juwıw, aqshalardı urlaw, nátiyjesiz hám maqsetsiz jumsaw, asırıp yamasa yashirib kórsetiw múmkinshiligi qalmaydı. Bul bolsa ekonomikaǵa legal aqshalar aǵımın asıradı, salıqlar waqıtında hám tuwrı tolıqnadı,byudjet bólistiriwi ashıq boladı, social tarawǵa jóneltirilgen aqshalar kelilanmaydi, mektepler, emlewxanalar, jollarǵa ajıratılǵan pullar tolıq jetip baradı hám taǵı basqa.Úshinshiden, mámlekettiń cifrlı ekonomikanı rawajlandırıw jolin tańlaǵanlıǵı informaciya texnologiyaları salsında hám ulıwma, elektron hújjetler aylanbası salasında jańa jónelisler ashıp beredi. " Cifrlı texnologiyalar" tárep búklemge pútkil jáhán internet tarmaǵı hám sapalı baylanıstıń rawajlanıwı baslawshı boldı. Juwmaqlaw. Atap ótiw kerek, búgingi kúnde bul sistemadan paydalanıwshılar azıqovqat, túrli parfyumeriya hám zamanagóy kiyim-keshek ónimlerine buyırtpa beriw ushın Telegram botlaridan aktiv paydalanmoqdalar. Sonıń menen birge, túrli internet dúkanlar, elektron tólew sistemaları da aktiv rawajlanıp barıp atır. Sonday eken, puqaralarımız elektron pitimlerdi ámelge asırıwǵa ishonyaptilar. Tek házirgi kunge shekem paydalanıwshılar úlken ǵárejetler talap etpeytuǵın kishi pitimlerdi ámelge asırmoqdalar, ortasha satıp alınǵan zat kólemin asırıwǵa bolsa onsha tayın emesler. Endigi másele ortasha hám iri ekonomikalıq pitimler hám finanslıq operatsiyalardı cifrlı texnologiyalar arqalı ámelge asırıwdı rawajlandırıwdan ibarat. Xalıq aralıq tájiriybe sonnan dárek berip atırki, búgingi kúnde cifrlı texnologiyalar tiykarınan ilimiy jámiyetshilik hám jeke sektorda jedel rawajlanıp atır. Sol sebepli mámleket, áyne, bul tarawlarda innovciyalıq joybarlar hám IT-kompaniyalardı qollap quwatlaǵan halda qolay ekotizimni jaratılıwması kerek. Juwmaq etip aytqanda, " Cifrlı" termini barlıq tarawlarda informaciya texnologiyalarınan aktiv paydalanıwdı ańlatadı. Eger ápiwayı ekonomikada materiallıq buyımlar tiykarǵı resurs esaplansa, cifrlı ekonomikada bul qayta islenetuǵın hám de uzatılatuǵın informaciya - maǵlıwmatlar boladı. Olardıń analizinen keyin bolsa tuwrı basqarıw boyınsha sheshim islep shıǵıladı. Sonıń menen birge, mámleket innovciyalıq hám cifrlı ekotizimni qollap-quwatlaw salasında cifrlı tálimdiń zamanagóy metodların qollap-quwatlawı, innovciyalıq xızmetlerdi nátiyjeli tártipke salıw normalarini islep shıǵıwı, jańa bazarlardı ózlestiriwde kómeklesiwi hám de texnologiyalıq processlerdiń tereńlashuvida júzege shıǵıs risklardı tómenletiw ilajların kóriwi maqsetke muwapıq esaplanadı." Cifrlı texnologiyalar" tárep búklemge pútkil jáhán internet tarmaǵı hám sapalı baylanıstıń rawajlanıwı baslawshı boldı. Paydalanılǵan ádebiyatlar. 1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 6. Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г. 7. Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев З.А.Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет. 8. Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов, 4-еизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с. 9. Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574 p. 10. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot.O`quv qullanma. T.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2005. -192 бет. 11. Mankiw N.Gregori. Macroeconomics. 7-thedition. Harvard University.NY.: Worth Publuthers, 2010 12. Мэнкью Н.Г. Принципы макроэкономики: 5-е изд./ Пер.с анг. СПб.:Питер, 2012г - 544 с. Download 72.79 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|