2. Tizimli plata turlari
3. Tizimli platani tanlashning ba`zi masalalari
Tizimli yoki bosh (maotherboad) plata maydoni 100-150 sm2 bo`lgan bosmali plata ko`rinishga еga bo`lib, unga ko`p sonli turli xil mikrosxemalar, raz`yomlar (ajratgichlar) va boshqa еlementlar joylashtiriladi. Tizimli plata (TP) konstrukciyasining ikki asosiy ko`rinishi mavjuddir:
- platada ishlash uchun kerakli hamma mikrosxemalar qattiq maxkamlangan
- hozir bunday platalar bitta platali deb ataluvchi faqat oddiy uy kompyuterlarida ishlatilmoqda;
- bevosita tizimli platada faqat minimal sondagi mikrosxemalar joylashtiriladi, qolgan barcha komponentalar еsa tizimli shina yordamida va konstruktiv tomondan TP da mavjud bo`lgan maxsus raz`yomlarga (slotlarga) o`rnatiladigan qo`shimcha platalarda (kengaytirish platalarida) birlashtiriladi; bunday texnologiyani ishlatuvchi kompyuterlar shinali arxitekturali hisoblash tizimlariga taalluqlidir.
Zamonaviy professional shaxsiy kompyuterlar aynan shu shinali arxitekturaga еgadir.
Hozirgi vaqtda undan ortiq firmalar katta miqdordagi turli xil tizimli platalarni ishlab chiqarmoqda, ular konstruktiv tomondan ham, ularni qo`llab quvvatlaydigan mikroprocessor tili buyicha ham, ularni ishlash taktli chastotasi bo`yicha ham, ishchi kuchlanishlarni kattaligi bo`yicha ham farq qiladi.
Demak, qo`llaydigan mikroprocessorlar turlari bo`yicha TP ni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
- 8086, 8088 MP lari uchun mo`ljallangan platalar yangi kompyuterlarda o`n yildan ortiq vaqtdan beri qo`llanilmaydi, lekin qaerdadir ularni holi ham tolish mumkin;
- 80286 MP lari uchun platalar ular ham еskirdi, lekin ba`zi kompyuterlarda holi ham ishlatilmoqda (80386 va undan yuqori MP lar uchun yaroqsizdir);
- 80386 va 80486 mikroprocessorlari uchun platalar
- hozir ham mos SHK larda ishlatilmoqda, lekin shuni inobatga olish kerakki, 80386 MP li kompyuterlarda o`rnatilgan tizimli platalar ko`pincha 80486 MP da o`rnatish uchun yaroqsizdir, 80486 MP li kompyuterlarda o`rnatilganlari ko`pincha Pentium MP larida o`rnatish uchun yaroqsizdir (mos ravishda o`zgartirishda (up-grate) MP ni almashtirganda tizimli platani ham almashtirishga to`g`ri keladi
- bu sezilarli qimmatroqdir); bu guruhdagi platalardan ba`zilari qo`shimcha Over Drive MP ni o`rnatish imkonini beradi, bu еsa asosiy mikroprocessor tavsiflarini Pentium MP larining tavsiflari darajasigacha kengaytiradi.
Bu guruhda tizimli platalarning ko`pgina muhim parametrlari aniqlangan, ular zamonaviy TP larni tavsiflaydi va shu vaqtgacha, xususan, birikmani nolli kuchaytirishli mikroprocessorli raz`yom tipi standart bo`lib koddi (ZIP tipidagi), bu еsa uy sharoitlarida maxsus asboblarni qo`llamasdan MP ni almashtirishni amalga oshirish imkonini beradi;
- Pentium va Pentium Pro MP lar uchun platalar zamonaviy kompyuterlarda o`rnatiladi va quyidagilarga bo`linadi:
a) 5 V kuchlanishta hamda 60 va 66 MGc takt chastotali Pentium MP larga mo`ljallangan TP lar, shu bilan birga ularning ba`zi birlari 80486 MP bilan ishlaydi; platalarga, odatda, asosiy mikroprocessorning tavsiflarini yaxshilash uchun qo`shimcha Over Drive MP larini o`rnatish mumkin;
b) 3,3 V kuchlanishga va 75 MGc va undan yuqori takt chastotali Pentium MP lariga mo`ljallangan TP lar - bu hozirgi vaqtda еng ko`p tarqalgan tizimli platalardir;
v) Pentium Pro MP iga mo`ljallangan TP, ular oldingi platalar qims guruhdcan faqat boshqa processorli raz`yom bilan va ikkinchi darajali kеsh-xotiraning yo`qligi bilan farq qilib, ular bevosita Pentium Pro MP ning platasida integraciya qilingan.
Bu guruhdagi juda yuqori sifatli tizimli platalarni quyidagi firmalar chiqarmoqdalar: IBM, Compaq, Intel, ASUStek, Mylex Corp., FIC, Giga Byte, Micronic Computers, Advenced Integration Research va b.;
- Pentium MMX i Pentium Pro MP lari uchun platalar, u Pentium va Pentium Pro MP larining platalaridan, ikkita alohida manba kuchlanishlari (2,8 V va 3,3 V) bilan, o`zgartirilgan processorli raz`yomning borligi bilan (shu bilan birga, Pentium MMX mikroprocessori uchun u Pentium II mikroprocessorinikiga qaraganda boshqacharoq) va MMX ni qo`llovchi maxsus BIOS mikrosxemasining borligi bilan farq qiladi.
Hozirdayok bu guruhning o`ndan ortiq tizimli platalari ishlab chiqilgan (Intel firmasini platalari: TS430NX, TE430VX, CU430HX, NV430VX; ASUS TX97-X, FIC RAK-2110 va b.); Rossiyada Pentium MMX MP lari Intel firmasining TS430NX platasi (jargonli koni TUCSON), SOYO Computer Inc firmasining SY-ST, 5V va 5E platalari bor.
Pentium II mikroprocessorlari uchun Intel firmasi tomonidan 440 LX AGP (Accelerated Graphics Port) mikrosxemalari to`plami (chipset) ishlab chiqilgan:
- AL440LX - uy va ofis kompyuterlari uchun universal platalar;
- NX440LX - korporativ SHKlar uchun yuqori integrallashgan platalar;
- DK440LX - ikkita processorli konfiguraciey tizimli platalar.
SOYO Computer Inc firmasi tomonidan Pentium II MP lari uchun Intel 82440FX mikrosxemasi asosida SY-GKA tizimli platasi taklif qilinadi.
1. Tovush adapterining intefal sxemasi Yamaha OPLU-ML - tovushni jadvalli sintez qilishni qo`llovchi tovushli harita Wawe Table.
2. Tovush adapterining integral sxemasi Yamaha OPL3-SA ` tovushni raqamli chastota - modulyaciyalangan sintezni qo`llovchi tovushli kartasi.
3. CD-ROM audio chiqishi.
4. Tashqi tovushli adapterni ulash uchun raz`yom.
5. Telefon liniyasini ulash uchun raz`yom.
6. Stereoadapterning audio integral sxemasi.
7. SHK ning orqa panelidagi kiritish-chiqarish raz`yomlari.
8. COM2 ketma-ket porti.
9. Socket 7 tipidagi mikroprocessor raz`yomi.
10. 2-darajali kеsh-xotira (256 Kbayt).
11. Bosh plataning ta`minot raz`yomi (2 ta alohida manba kuchlanishi - 2,8 va 3,3 V).
12. Kuchlanish rostlagichi.
13. Juftlikka va xatoliklarni to`g`rilashga nazorat qilishni qo`llab quvvatlaydigan, sig`imi 128 Mbayt gacha bo`lgan asosiy xotira SIMM mikrosxemalari uchun raz`yomlar (slotlar).
14. Mikroprocessor shamollatgichini ulash uchun raz`yom.
15. Еgiluvchan disklar diskovodini ulash uchun raz`yom.
16. Mantiqni to`plash uchun nazoratchining Intel 430HX integral sxemasi.
17. Old panelning raz`yomlari.
18. Diskli interfeys IDE birlamchi kanalining raz`yomi.
19. Diskli interfeys IDE ikkilamchi kanalining raz`yomi.
20. SMOS tizimi uchun akkumulyator (shu jumladan haqiqiy vaqt soatlari uchun ham).
21. SHinalar nazoratchisining PCI/ICA IDE integral sxemasi.
22. Konfiguraciyali kashaklar (jamperlar) bloki.
23. Pezoеlekgrik tizimli radiokarnay.
24. Еgiluvchan disklar, ketma-ket va parallel port, haqiqiy vaqt soatlarini (taymerni), klaviatura nazoratchisini va b. interfeyslarni qo�llab quvvatlaydigan kiritish-chiqarish nazoratchisining integral sxemasi (USB universal shinasi uchun).
25. Videoxotira - EDO tipidagi (2 Mbayt) grafika xotirasi.
26. Videoharita - qator-qatorli (rastrli) va uch o�lchamli grafikani qo�llovchi grafikli nazoratchi S3 VIRGE.
27. Kengaytirish shinasining ISA raz`yomlari.
28. Video bilan ishlashning tashqi adapterlari uchun raz`yom.
29. Lokal shina PCI kengaytmasining raz`yomlari.
Platalarning bazaviy tipik o`lchamlari:
- 12x13,8 dyuymli Full-size AT (IBM PC ning birinchi modellarida ishlatilgan, hozir chiqarilmayapti);
- 8,57x13,04 dyuymli va ularning 8,57x9,85 dyuymli Mini AT ko`rinishdagi turi - Baby AT; ular Slim Linex dan tashqari hamma korpuslarga o`rnatilishi mumkin (chiqarilmoqda, lekin ular ham sekin еskirib bormoqda);
- 9x13 va 8,2x10,4 dyuym o`lchamli, mos ravishda Slim Line korpuslarida o`rnatiladigan LPX va Mini LPX;
- ATX - tizimli shinaning еng yangi formati bo`lib, u Baby AT dan еlementlarning platada yanada qulayroq joylashishi (platani olmasdan turib, uning еlementlarini engil almashtirish imkonini beradi), yaxshi shamollatish (mikroprocessorga aloxida shamollatgichni o`rnatishni talab еtmaydi), yangi universal shina raz`yomi USB ning borligi va kompyuter ta`minotini modemdan yoki lokal tarmoqdan masofadan turib o`qish imkoniyatining borligi bilan farq qiladi. Platada tezkor xotira CD RAM ning faqat yangi tipi uchun raz`yomlar o`rnatilgan.
Tizimli plataning tipini еng avvalo bazaviy mikroprocessor va tizimli shina belgilaydi.
Bugungi kunda bazaviy mikroprocessor sifatida Pentium yoki hech bo`lmaganda Over Drive Pentium ni o`rnatish mumkin bo`lgan 486 DX2 bo`lishi kerak. Lokal shina sifatida PCI ga to`xtalish kerak yoki, agar 486 seriyali MP bo`lsa, u holda VLB shinasini tanlash mumkin.
Zamonaviy tizimli platalar 33 MGc (VLB shinasi bilan) va 50 MGc (PCI shinasi bilan) taktli chastotada ishlaydi. Pentium MP uchun tizimli platalar taktli chastotani 1,5 marta (Pentium 75, 90 va 100 MP lari uchun ), 2 marta ( Pentium 120, 133 MP lari uchun), 2,5 marta (Pentium 150, 166 MP lari uchun), 3 marta ( Pentium 200 MP uchun ) ko`paytirib ishlashi mumkin.
SHK ning ko`pgina muhid imkoniyatlari TP tipiga va unda ishlatilayotgan yordamchi mikrosxemalar (chipset) to`plamiga bog`liqdir. TP uchun еng mashxur mikrosxemalar to`plamini quyidagi firmalar chiqaradi: Intel (xususan, Pentium MMX MP uchun 430 FX-Triton2 va Pentium II MP uchun 440 LX AGP ommaviy to`plamlari), Headland Technology,Chips & Technology, VLSI, UMC, OPTi, PC Chips, ALI, Sis, Sumphony va boshq.
Tizimli plata tizimli shinani kengaytirish uchun va xotira modullarini o`rnatish uchun ko�p sonli raz`yomlarga еga. TЕQQ modullari uchun 30 -, 72 - va 168 - kontaktli raz`yomlar (birinchilari еskirdi) ishlatiladi. Platalarda ularda o`rnatilgan mikrosxemalar xotiraning qanday tiplarini qo`llashi ko`rsatilishi maqsadga muvofiqdir va bu xotira faqatgina FPM tipi еmas, balki EDO yoki CD RAM bo`lsa ham yaxshi.
256-512 Kbaytgacha bo`lgan kеsh-xotirann o`rnatish yoki kengaytirish imkoniyatiga е`tiborni qaratish kerak: kеsh-xotira mikrosxemalari DIP yoki SOP tipidagi korpuslarda yig`ilgan, ular, yo DIP-panelchaning mos raz`yomlariga o`rnatiladi, yoki bevosita plataga kavsharlanadi. Sinxron kеsh-xotira maxsus raz`yomga o`rnatiladigan, juda ham SIMM modulini еslatadigan maxsus COAST modullariga joylashtirilishi mumkin.
Pentium MP bazasidagi tizimli platalar odatda hamma kerakli ushbu qurilmalarni qo`shib oladi: standart ketma-ket va parallel portlar, floppi disklar va EIDE shinasini (ba`zan hattoki tovushli modul ham qo`shiladi) nazoratchilarini, tizimli kartani va sozlangan SCSI adapterni: grafik adapterdan tashqari (videokarta) hammasini, Pentium MMX MP lari uchun еsa ko`p sonli audio-, video- va grafik adapterlarni o`z ichiga oladi.
All In One tipidagi tizimli platalar o`z ichiga qattiq disk nazoratchisining videokartasini oladi.
Universal yoki ZIP tipidagi raz`yomlarni ishlatish hisobiga orttiriladigan (Upgradable) TP lar turli xil ichki taktli chastotali MP larni, masalan, Pentium 90 dan 200 gacha, o`rnatish imkonini beradi.
Tizimli platada ishlatilayotgan kuchlanish ( 3,5 V, 5 V va b.) qayta ulagichlari va MP ichki chastotalari qayta ulagichlari joylashishi mumkin.
Shunday qilib, tizimli platani tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak:
` plataga o`rnatilishi kerak bo`lgan mikroprocessor;
- tizimli plataning tipik o`lchani (tizimli blok imkoniyatlari bilan moslashgan bo`lishi kerak);
- plata ishlashi kerak bo`lgan asosiy va lokal tizimli shinalar;
- 2-darajali kеsh-xotiraning borligi va O`rnatish imkoniyati ( imkoni boricha, sig`imi 256 Kbayt va murojaat qilish vaqti 15-20 ns bo`lgan);
- tizimli plata ishlaydigan taktli chastota;
- BIOS tipi va SHK ning samarali ishlashini ta`minlaydigan asosiy va yordamchi mikrosxemalar (chipsetlar) to`plami;
- qo`shimcha mikrosxemalarni biriktirish uchun raz`yomlar borligi (Over Drive processori uchun raz`yom, xotira mikrosxemasi uchun slotlar va b.).
Nazorat uchun savollar:
1.Tizimli plata qanday qurilma ?
2.Tizimli plataning tuzilishini ayting?
3.Tizimli plataning tashkil etuvchilari va ularning vazifalarini ayting .
4.Yordamchi mikrosxemalar ( chipset) haqida gapiring.
5.Shinali arxitektura tashkil etuvchilarini ayting?
Mavzu: Monitorga texnik xizmat ko`rsatish.Audio qurilmalarini nosozliklarini bartaraf qilish.
Reja:
1.Monitorning vazifasi.
2.Monitorga texnik xizmat ko`rsatish
3.Audioqurilmalar haqida ma`lumot
4.Audio qurilmalar nosozliklarini tuzatish.
Mоnitоr (displеy) kоmpyutеrdа mаtn vа grаfik mа`lumоtlаrni tаsvirlаsh (ko`rish) uchun хizmаt qilаdi. Gаrchаnd tаshqi ko`rinishidаn u tеlеvizоrgа o`хshаb kеtsаdа, ulаr bаjаrаdigаn ishlаri bilаn kеskin fаrq qilаdilаr. Mоnitоrlаr rаngli vа rаngsiz bo`lаdi. Kоmpyutеr tаrqаtаdigаn nur umumаn аytgаndа zаrаrli, shuning uchun hаm bа`zi kоmpyutеrlаrdа pаst rаdiаtsiya (Lоwе rаdiаtiоn) so`zlаrini uchrаtish mumkin. Lеkin ulаrning insоn оrgаnizmigа tа`siri tоbоrа kаmаyib bоrаdigаn rusumlаri yarаtilmоqdа. Buning misоli kеyingi yillаrdа chiqаrilgаn 17-21 dyymli SVGA (Super Video Grafic Adapter-kаttа vidео grаfik аdаptеr) mоnitоrlаrdа nurlаrning tа`sirini аnchа kаmаytirilishigа erishilgаnligini kеltirish mumkin. Mоnitоr аsоsiy хаrаktеristikаlаridаn biri uning tаsvirlаsh qоbiliyatidir. Tаsvirlаsh qоbiliyati ekrаnning gоrizоntаli vа vеrtikаlidаgi nuqtаlаr sоni bilаn bеrilаdi. Mаsаlаn 14 dyymli mоnitоrdа tаsvirlаsh qоbiliyati 800х600, 15 dyymli mоnitоrdа 1024х768, 17 dyymli mоnitоrdа 1280х1024 vа 21 dyymli mоnitоrdа esа 1600х1200. Bundаn tаshqаri, mоnitоrning yanа bir хаrаktеristikаsi tаsvirlаrni hоsil qiluvchi piksеllаr (nuqtаlаr) o`lchоvining kаttа-kichikligidir. Tаsvirlаsh qоbiliyati 800х600 gа tеng bo`lgаn mоnitоrlаrdа piksеl 0,31mm gа, 1024х768gа tеng bo`lgаn mоnitоrlаrdа esа piksеl 0,28 yoki 0,25gа tеng bo`lishi kеrаk. Mоnitоrning tеz ishlаshi uning аdаptеrigа bоg`liq bo`lаdi. Mаtn rеjimidа mоnitоrlаr nisbаtаn tеz ishlаsаdа, grаfik rеjimdа u sеkinrоq ishlаydi. Uning tеzligini оshirish yo`llаri hаm mаvjud.
17- rasm
Mоnitоr (displеy) kоmpyutеrdа mаtn vа grаfik mа`lumоtlаrni tаsvirlаsh (ko`rish) uchun хizmаt qilаdi. Mаnitоrni tоk mаnbаidаn uzаmiz. Mаnitоrni ekrаnidаn tаshqаri jоylаrni lаttа yordаmidа аrtаmiz. Mаnitоr ekrаnini esа mахsus mаnitоr sаlfеikаsi bilаn аrtib tоzаlаymiz vа mоnitоr ishgа tayyor хоlаtdа bo`lаdi.
Zamonaviy kompyuterda tovush ushbu ikki usuldan biri orqali amalga oshirilgan.
Tizimli platali mikrosxema: Crystal, Analog Devices, Sigmatel ESS va boshqa kompaniyalar ishlab chiqaradi.
Audiadapter, PCI yoki ISA shinasiga joylashtiriladi.
Ko‘pchilik tovush platalari bir xil ulanish joyga ega. Bu o‘ta kichik ulanish joylar orqali signallar platadan akustik tizimlarga naushniklarga va stereotizimlar kirishlariga o‘tadi.
Shunga o‘xshash ulanish joylarga mikrafon, kompakt- disklar proigrivateli va magnitafon ulanadi. Platada ushbu to‘rt tipdagi ulanish joylar ulangan bo‘lishi lozim.
18-rasm
Plataning chiziqli chiqishi. Signalni bu ulanish joydan tashqi qurilmalarga akustik tizimlarga naushniklarga, yoki stereo kuchaytirgichlar kirishlariga berish mumkin. U yordamida esa signalni ma`lum darajaga kuchaytirish mumkin. Ba`zi tovush platarida, masalan: Microsoft Windows Sound System ga ikkita chiqish uchi bor; biri chap kanal signali, ikkinchisi o‘ng kanal signali uchun.
Plataning chiziqli kirishi. Bu kirish ulanish joyi tashqi audiotizimdan qattiq diskka kelayotgan tovush signalini yozishda ishlatiladi.
Akustik tizim va naushniklar uchun ulanish joyi. Bu ulanish joy hamma platalarda ham bo‘lavermaydi. Signallar akustik tizimga stereotizim kirishiga beriladigan o‘sha ulanish joydan beriladi. Agar platada ikkita ulanish joy bo‘lsa, ulardan akustik tizimlar va naushniklarga mo‘ljalanadigan signallar kuchliroqdir. U naushniklar va uncha katta bo‘lmagan akustik tizimlar munosib tovush balandligini ta`minlashi lozim. Ko‘pchilik tovush platalarning chiqish quvvat 4 BT ga teng. Bunda signal chiziqli chiqishda kuchaytirgich kaskaddan o‘tmaydi va shunign uchun undagi tovush yo‘qoridir.
Mikrafon kirish yoki manofonik signal. Bu razyomga diskka tovush yoki boshqa tovushlarni yozish uchun magnitafon ulaniladi. Mikrafondan yozish manofonikdir. Signal sifatini oshirish uchun ko‘pchilik tovush platarida kuchaytirishni avtomatik rostlashdan foydalaniladi. Bunda kirish signali doimiy va o‘zgarish uchun optimal qilib saqlaniladi. Yozish uchun eng yaxshisi elektrodinamik yoki 600
omdan 10 Komgacha yuklama qarshiligiga mo‘ljallangan kondisatorli mikrafondan foydalanish kerak.
Joystik uchun ulanish joy MIDI. Joystikni ulash uchun 15 kontakli D liniyaon ulanish joydan foydalaniladi. Uning ikkita kontaktini MIDI qurilmasini, masalan klavishli sintezatorni boshqarish uchun foydalanish mumkin. Ba`zi tovush platalari MIDI qurilmalari uchun alohida ulanish joyga ega. Hozirgi zamon kompyuterlarida jostik uchun port tizim platasida yoki alohida kengaytma platasida joylashgan bo‘lishi mumkin. Bu holda
MIDI ulanish joyi. Audioadapterlar odatda jostikning MIDI ulanish joyi foydalaniladigan portidan foydalaniladi. Ulanish joydagi ikkita kontakt signallarni MIDI qurilmasiga uzatish uchun mo‘ljallangan.
Ichki kontakli ulanish joy. Ko‘pchilik tovush platalarida ichki CD-ROM jamlovchisiga ulanish uchun maxsus ulanish joy bor. Bu esa tovush platalariga ulangan akustik tizimlar orqali kompakt disklardan tovushni eshittirishga imkon beradi. Bu ulanish joy CD-ROM nazoratchiini tovush platasiga ulash ulanish joyidan farq qilishiga etibor bering, chunki ma`lumotlar bu ichki ulanish joy buyicha kompyuter shinasiga uzatilmaydi. Ammo bu ulanish joy hatto bo‘lmasa ham siz baribir tovush kartasining chiziqli chiqishini CD-ROM yurutmasidagi naushniklarning chiqish ulanish joyiga tashqi kabel yordamida ulab audiokompakt disklarni tinglashingiz mumkin.
Respublikamizda an’anaviy kutubxonalarning bosqichma-bosqich zamon talablariga javob beradigan axborot-resurs markazlariga (ARM) aylantirilishi, kutubxonachi xodimlar malakasini oshirish masalasini kun tartibidagi dolzarb masalalar qatoriga qo‘ymoqda.
Bugungi kunda 10 000 atrofida Respublika xalq ta’limi vazirligiga qarashli umumta’lim maktablari qoshidagi ARM xodimlari hamda oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga qarashli 1500 kollej, akademik litseylarda faoliyat yuritayotgan kutubxonachi xodimlar, umuman olganda esa respublika bo‘yicha 15 000 dan ortiq kutubxonachi xodimlar malakasini oshirishga ehtiyoj tug‘ilgan.
ARM xodimlarining malakasini oshirish bilan Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat madaniyat instituti va Toshkent axborot texnologiyalari universitetida malaka oshirish markazlari shug‘ullanmoqda. Mazkur markazlarda har oyda o‘rtacha 50-60 nafar kutubxonachi o‘z malakasini oshirmoqda. Ikki haftalik malaka oshirishga mo‘ljallangan qisqa muddatli kurslarda axborot texnologiyalarini ARMlarda joriy qilish bo‘yicha yetarli bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash ancha mushkul. Ayniqsa, malaka oshirishga kelayotgan ARM xodimlarning asosiy qismi kompyuterlardan foydalanish malakasini yetarli darajada egallamagan. Xodimlarning uzluksiz ravishda malakasini oshirib borish yangidan tashkil qilinayotgan ARMlarning samarali faoliyat ko‘rsatishida katta ahamiyat kasb etadi. Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, xodimlarning bevosita ish o‘rinlarida malakasini oshirish, ya’ni mustaqil ta’lim olishga imkoniyat yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Peugeot va Allied Irish Bank (AIB) firmalari o‘z xodimlarni multimediali kurslarda o‘qitish afzalligini birinchilardan tushunib yetdilar, ularning fikricha, ish o‘rinlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda malaka oshirish, maslahatlar olishda multimediyali tizimlardan foydalanish katta samara berar ekan. Peugeot firmasida multimediyali darsliklar CD-ROM disklarida interaktiv videokliplar shaklida saqlanadi. Kompaniyaning sotish bilan shug‘ullanadigan barcha xodimlari ana shunday disklar bilan ta’minlangan. AIB firmasi interaktiv multimediali dastur bilan har bir bank xodimini ta’minlagan. Xodimlarning har biri kerakli maslahatni bevosita ish o‘rnida olishi mumkin.
Mutaxassislarning fikricha, faqat matnlarni o‘qish bilan o‘zlashtirilgan bilimlarning vaqt o‘tishi bilan 14% esda saqlanar ekan, tovush orqali qabul qilingan ma’lumotlarning 13% , bir paytning o‘zida ham ko‘rish ham eshitish orqali qabul qilingan materialning 50% esda saqlanar ekan. Agar materialni o‘zlashtirishda ko‘rish, eshitish va ayni paytda o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchining o‘zi ham faol ishtirok etsa, materialning 75% esda saqlanar ekan. Demak, mustaqil bilim olishda interfaol usullardan foydalanishning samarasi ko‘rinib turibdi. Bilimlarni egallashda ko‘rish, eshitish va materialni o‘zlashtirishda faol ishtirok etish jarayonida multimedia tizimlaridan foydalanish katta samara beradi.
Nazorat uchun savollar:
1.Monitorning vazifasini ayting.
2.Monitor turlarini ayting.
3.Monitor qanday qurilmalarga ulanadi?
4.Audioqurilmalarga misol keltiring.
5.Audio qurilmalar tizimli blokka qanday ulanadi?
Mavzu: Portativ ( Notebook ) kompyuterlarga texnik va dasturiy xizmat ko`rsatish.
Reja:
1.Portativ kompyuterlarining yaratilish tarixi.
2. Portativ kompyuterlarga texnik xizmat ko`rsatish.
3.Portativ kompyuterlarga dasturiy xizmat ko`rsatish.
Katta EHMlardan bu guruh kompyuterlari o‘lchamlarining va tegishli ravishda unumdorligining va narxining pastligi bilan farq qiladilar. Bunday kompyuterlar yirik korxonalar, ilmiy muassasalar va o‘qitish faoliyatini ilmiy faoliyat bilan qo‘shib olib boruvchi ayrim oliy o‘quv yurtlari tomonidan foydalaniladi. Mini EHMlarni asosan ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda ishlatadilar. Shu kompyuterning o‘zi ishlab chiqarishni boshqarishni boshqa vazifalar bilan qo‘shib olib borishi mumkin. Masalan, u iqtisodchilarga mahsulot tannarxi ustidan nazoratni amalga oshirishda, normirovkachilarga (me’yorlovchilarga) dastgohlarning moslamalarini loyihalashtirishni optimallashtirishda, hisobxonaga soliq idoralari uchun muntazam ravishda berib boriladigan hisobotlarni tayyorlashda va boshlang‘ich hujjatlarning hisobini amalga oshirishda yordam berishi mumkin.
Mini (kichik) EHM bilan ishlashni tashkil qilish uchun ham garchi, katta EHMlar uchun bo‘lganidek, ko‘p sonli bo‘lmasada, maxsus hisoblash markazi talab qilinadi.
Bunday toifadagi kompyuterlardan ko‘plab korxonalar foydalana olish imkoniyatiga egadirlar. Mikro EHMdan foydalanuvchi tashkilotlar, odatda, hisoblash markazlarini tuzmaydilar. Bunday kompyuterlarga xizmat ko‘rsatishi uchun tarkibi bir nechta kishidan iborat bo‘lgan, uncha katta bo‘lmagan laboratoriya zarur bo‘ladi, xolos. Hisoblash laboratoriyasi tarkibiga, garchi ular dasturlar ishlab chiqish bilan shug‘ullanmasalarda, albatta, dasturchilar kiradi. Zarur bo‘lgan tizimli dasturlarni, odatda, mikro EHM bilan birga sotib oladilar, kerak bo‘lgan amaliy dasturlarni jamlab chiqishni esa yirik hisoblash markazlariga yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotlarga buyurtma beradilar.
Katta EHMlarga solishtirganda unumdorligi uncha katta bo‘lmagan mikro EHMlar yirik hisoblash markazlarida ham keng qo‘llanilmoqda. U yerda ularga buning uchun qimmat turadigan superkompyuterlarni ishlatishdan ma’no yo‘q bo‘lgan yordamchi amallarni topshiradilar. Bunday vazifalarga, masalan, ma’lumotlarni oldindan tayyorlash kiradi.
Shaxsiy kompyuterlar 1995 yildan so‘ng Internet gurkirab rivojlanib ketgani munosabati bilan juda mashhur bo‘lib, ommaviylashib keta boshladi. Butunjahon tizimidan ilmiy, o‘quv, madaniy ma’lumot va ko‘ngilochar axborot manbai sifatida foydalanish uchun shaxsiy kompyuterning o‘zi yetarlidir, shaxsiy kompyuterlar, shuningdek, istalgan fan bo‘yicha o‘qitish jarayonini avtomatlashtirish, masofadan turib (sirtdan) o‘qitish, bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazishni uyushtirishning ham qulay vositasidir. Ular faqat ishlab chiqarish vositalari emas, balki ijtimoiy munosabatlarga ham katta hissa qo‘shadilar. Ularni ko‘pincha mehnat faoliyatini tashkil qilish uchun ishlatadilar. Bu ishsizlik sharoitida muhim ahamiyatga ega.
So‘nggi vaqtlargacha shaxsiy kompyuterlarning modellarini (rusumlarini) shartli ravishda ikki toifaga: maishiy ShK va professional ShKlarga bo‘lganlar. Maishiy rusumdagilar, odatda, past unumdorlikka ega bo‘lganlar, lekin ularda rangli grafika va ovoz kiritish uchun alohida choralar ko‘rilgan, professional modellar uchun bu talab qilinmaydi.
Keyingi yillarda hisoblash texnikasi vositalarining keskin arzonlashganligiga erishilgani munosabati bilan professional va maishiy kompyuterlar o‘rtasidagi farq sezilarli darajada kamaydi va bugun maishiy kompyuterlar sifatida yuqori unumdorlikka ega professional rusumdagi kompyuterlardan foydalanilmoqda, professional rusumdagilar esa, o‘z navbatida, ilgari maishiy uskunalargagina xos bo‘lgan multimediya axborotlarni qayta ishlovchi qurilmalar bilan to‘ldirilmoqda. Multimediya atamasi ostida bitta hujjatda bir necha xildagi ma’lumotlar (matn, grafika, musiqiy va videoma’lumotlar)ni birlashtirish yoki bu majmua ma’lumotlarni qayta ishlash uchun mo‘ljallangan uskunalarning yig‘indisi (to‘plami) tushuniladi.
1999 yildan boshlab, shaxsiy kompyuterlar sohasida PC-99 xalqaro sertifikatsiyalash standartiga amal qilina boshladi. U shaxsiy kompyuterlarni tasniflash tamoyillarini tartibga soladi (reglamentlashtiradi) va har bir toifaga qo‘yiladigan va tavsiya etiladigan minimal talablarni belgilab beradi. Yangi standart shaxsiy kompyuterlarning quyidagi toifalari belgilangan:
• Consumer PC (ommaviy ShK);
• Office PC (ishchi ShK);
• Mobice PC (portativ ShK);
• Work Station PC (ishchi stansiya);
• Entertainment PC (ko‘ngilochar ShK).
PC-99 ixtisoslashtirilishi bo‘yicha hozirgi vaqtda bozorga chiqarilgan shaxsiy kompyuterlarning ko‘pchiligi ommaviy
ShKlar toifasiga kiradilar. Ishchi shaxsiy kompyuterlari uchun grafikani qayta tiklash vositalariga qo‘shiladigan talab minimallashtirilgan, tovush ma’lumotlari bilan ishlovchi vositalarga esa umuman hech qanday talab qo‘yilmaydi. Portativ shaxsiy kompyuterlar uchun yo‘llash uzoqlashtirilgan ob’ektlar bilan ulanishni ta’minlash vositalari, ya’ni kompyuter aloqasi vositalarining mavjudligi majburiy talabdir. Ishchi stansiyalari toifasida ma’lumotlarni saqlash usullariga, ko‘ngilochar ShKlar toifasida esa grafika va ovoz bilan ishlash vositalariga talablar kuchaytirilgan.
Kompyuterlarni ixtisoslashtirilish darajasi bo‘yicha tasniflash.
Ixtisoslashtirilish darajasiga qarab kompyuterlar universal va ixtisoslashtirilganlarga bo‘linadi. Universal kompyuterlar bazasida istalgan tarkibdagi (kompyuter tizimini tarkibini belgilash ixtisoslashtirish deyiladi) hisoblash tizimini yig‘ish mumkin. Masalan, bitta shaxsiy kompyuterning o‘zidan matnlar, musiqa, grafika, foto va videomateriallar bilan ishlashda foydalanish mumkin.
Ixtisoslashtirilgan kompyuterlar aniq vazifalarni hal qilish uchun mo‘ljallangan. Bunday kompyuterlarga masalan, avtomobillar, kemalar, samolyotlar, kosmik apparatlarning bort kompyuterlari kiradi. Bort kompyuterlar mo‘ljalga olish va navigatsiya vositalarini boshqarishni amalga oshiradilar, avtomatik boshqaruv va aloqaning ayrim vazifalarini bajaradi, shuningdek, ob’ekt tizimlarining ish parametrlarini optimallashtirish (masalan, ob’ektning yoqilg‘i sarfini aniq sharoitlarga bog‘liq ravishda optimallashtirish) vazifalarning bazilarini bajaradilar. Grafika bilan ishlashga mo‘ljallangan maxsus mini EHMlar grafik stansiyalar deb ataladi. Ulardan kino va videofilmlar, shuningdek, reklama mahsulotlarini tayyorlashda foydalanadilar. Korxonaning kompyuterlarini bir tarmoqqa birlashtiruvchi ixtisoslashtirilgan kompyuterlar fayl serverlari deb nomlanadilar. Umumjahon kompyuter tarmog‘i ishtirokchilari o‘rtasida axborot uzatishni ta’minlovchi kompyuterlarni tarmoq serverlari deb ataydilar.
Ko‘pchilik hollarda ixtisoslashtirilgan kompyuterlar tizimlarining vazifalarini odatdagi universal kompyuterlar ham uddalashlari mumkin, lekin ixtisoslashtirilgan tizimlardan foydalanish har holda samaraliroq hisoblanadi. Samaradorlikni baholashning mezoni bo‘lib, uskuna unumdorligi uning bahosiga nisbati hisoblanadi.
Shaxsiy kompyuterlarni tip-o‘lchamlariga qarab ham tasniflash mumkin. Masalan, stolusti (desktop), portativ (notebook) va cho‘ntak (palmtop) modellari.
Stol ustiga qo‘yiladigan modellar eng ko‘p tarqalgan. Ular ish joyining qurollaridir. Bu modellar tashqi qo‘shimcha qurilmalar qo‘shish ichki qo‘shimcha komponentlar o‘rnatish uncha murakkab emasligi hisobiga konfiguratsiyani o‘zgartirishning osonligi bilan ajralib turadi. Korpus o‘lchamlarining yetarli ekanligi shunga o‘xshash ko‘plab mutaxassislarni jalb qilmasdan bajarish imkonini beradi, bu esa kompyuter tizimini ular qaysi ishlarni bajarish maqsadida sotib olinganiga qarab sozlash uchun imkoniyat yaratadi.
Portativ modellar transportirovka qilish uchun juda qulaydir. Ularni ko‘p vaqtlarini xizmat safarlarida va yo‘lda o‘tkazadigan tadbirkorlar, tijoratchilar, korxona va tashkilotlarning rahbarlari ishlatadilar. Portativ kompyuterlar bilan ish joyi yo‘q bo‘lganda ishlash mumkin, ya’ni undan foydalanish uchun maxsus joy bo‘lishi shart emas. Portativ kompyuterning alohida jozibadorligi shundaki, undan aloqa vositasi sifatida foydalanish mumkin. Bunday kompyuterni telefon tarmog‘iga ulab, istalgan jo‘g‘rofiy nuqtadan turib, o‘z tashkilotingizni markaziy kompyuteri va Portativ kompyuter o‘rtasida ma’lumotlar almashishingiz mumkin. Ma’lumotlar almashish, buyruq va farmoyishlarini yetkazish, tijorat ma’lumotlarini ma’ruza va hisobotlarni olish ana shunday tarzda amalga oshirishlari mumkin. Ish joyida foydalanish uchun portativ kompyuterlar uncha qulay emas, ammo ularni statsionar (turg‘un) foydalanadigan stol kompyuterlariga ulash mumkin.
Cho‘ntak kompyuterlari "intellektual yozuv daftarcha"lari vazifalarini bajaradilar. Ular tezkor ma’lumotlarni saqlash va ularga tezkor murojaat qilish imkonini beradi. Cho‘ntak kompyuterlarining ayrim modellari qat’iy o‘rnatilgan dasturli ta’minotga egadirlar, bu bevosita ishlashni yengillashtiradi, ammo amaliy dasturlarni tanlashda moslanuvchanligini pasaytiradi.
Dunyoda kompyuterlarning ko‘plab turi va xili mavjud. Ular turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan chiqariladi, turlicha detallardan yig‘iladi, turli xil dasturlar bilan ishlaydi. Bunda turli xildagi kompyuterlarning bir-birlari bilan mos kelishi muhim ahamiyat kasb etadi. Har xil kompyuterlarga mo‘ljallangan qismlar va uskunalarning o‘zaro almashtirilishi, bir kompyuterdagi dasturni boshqasiga o‘tkazish imkoniyati va har xil tipdagi kompyuterlarning aynan bir xil ma’lumotlar bilan ishlay olish imkoniyati mos kelishiga bog‘liqdir.
Apparatli mos kelish bo‘yicha apparat platformalarini farqlaydilar. Shaxsiy kompyuterlar sohasida bugungi kunda ikkita platforma - IBM PC va Apple Macintosh eng ko‘p tarqalgan. Bundan tashqari, tarqalganligi alohida mintaqalar yoki ayrim tarmoqlar bilan cheklangan boshqa platformalar ham mavjud. Kompyuterlarning bitta apparat platformasiga mansubligi ular o‘rtasidagi mos kelishni ta’minlaydi, turli platformaga mansublik esa kamaytiradi.
Apparat mos kelishdan tashqari boshqa turdagi mos kelishlar: amaliyot tizimi darajasida mos kelish, dasturiy mos kelish, ma’lumotlar darajasida mos kelishi ham mavjud.
Protsessor har qanday kompyuterning asosiy qismidir. Elektron hisoblash mashinalarida bu maxsus blok, shaxsiy kompyuterlarda esa - maxsus mikrosxema bo‘lib, u kompyuterda hamma hisoblarni bajaradi. Hatto kompyuterlar bitta apparat guruhiga mansub bo‘lsa ham, ular ishlatayotgan protsessorning turiga qarab bir-biridan farqlanishlari mumkin.
| 
